The following is the original draft of a book “The Legal Status Of a Lawyer in Chosen European States” , published in 2012. Formatting is distorted as this is a direct copy from anti-plagiarism institution that was responsible for evaluating and approving originality of my work. Unfortunately, this is the only digital version that I have. It is written in Polish with a summary in English. When using or copying, please remember that this has been published in 2012 and has not been edited ever since, while the historical parts are still accurate, the law might have changed.

 

UNIWERSYTET WARMIŃSKO MAZURSKI
Wydział Prawa i Administracji

Status Prawny Prawnika w Wybranych Państwach Europejskich

PRACA MAGISTERSKA

Autor:
Karol Potrykus

Pod kierunkiem:
Prof. dr hab. Bronisław Sitek

UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY
Faculty of Law and Administration

The Legal Status Of a Lawyer
In Chosen European States

MASTER’S THESIS IN LAW

Author:
Karol Potrykus

Supervisor:
Prof. dr hab. Bronisław Sitek

Since the beginning of human civilization, there was always a need of intervention in defense of other person from the injustice. The task of representation and consulting for one’s neighbor or family firstly taken by patrons of families and elders of villages, soon evolved to a profession of providing legal services. A lawyer fulfills a special role in a society. He must provide service for the general interest of justice, by utilizing his knowledge and skills to plead his client cause, but also to be his adviser.

The history of legal profession is covered in Chapter I. It describes the genesis of a lawyer since ancient times till most recent. The evolution of today’s lawyer beginning with ancient civilizations of Egypt, Mesopotamia, Israel, China and India, through the rapid development in legal systems of ancient Greece, The Roman Empire and Byzantine, that is a common beginning of all modern European cultures. After general, common history thesis continues to provide a look into detailed history of legal profession in two selected European states- Poland and Spain. States that have different culture but also have something in common – history of legal professions that is filled with difficult episodes of war and brutal influence of foreign empires on legal systems, rights and definitions of profession of abogado and adwokat. Professions that are always inseparable with the administration of justice.

Taking a look into this interesting history can let us understand better what forged today’s legal professions in both states, and access to them, which is covered in Chapter II: Regulation of access to the legal profession in Poland and Spain. This part describes both earlier regulations of access and today’s regulation for an easy look on the direction which is followed by legislation. Interesting comparison can be made, because regulation of access to the legal profession in Poland is becoming more liberal, whereas in Spain, legal profession is becoming more restricted. We can observe the impact on lawyers and their link to society that is an effect of both strict and open regulations. Conclusion can be made that over-regulation leads to a situation where people have very restricted access to lawyers whereas a wide open access can lead to overpopulating the lawyer society, thus degrading the quality of legal service. This can also lead some lawyers to seek other markets, which has been enabled by European Community. However development of cross-border legal practices suffered from a slow birth of the development of Community law. Legal profession being highly and differently regulated in most States, made it difficult to create common regulations.

Chapter III: Access to legal professions in chosen EU Member States is a comparison in form of tables, of regulations between Member States. Which Country has more open access and which has strict rules. Chapter also covers what kind of Act governs access and providing legal services and how professions are called in each country.

Conclusion is that national rules vary from state to state, however a cooperation between national authorities in the different Member States is clear and necessary for proper functioning of free movement system, which is a basis of Chapter IV: The right of Establishment and the Freedom to Provide Services for Legal Professional. EU rights of establishment and rights to provide services are what allowed lawyer to move freely withing the Community. In this Chapter the difference between those two rights is described, the legislation applicable to lawyers providing legal service cross-boundary along with how it affects lawyers. Influence of Gebhard’s case, along with the Lawyer’s Service Directive, Directives governing the mutual recognition of qualifications and the Lawyer’s Establishment Directive. After considering those rules, the need of Lawyer’s free movement if discussed in the form of a table, comparing number of Lawyers using their right to cross-boundary provision of legal service.

 

Wstęp

Od czasów starożytnych istniała w społeczeństwach potrzeba wstawiania się w obronie innej osoby przed niesprawiedliwością. Trudnienie się tłumaczeniem i wyjaśnianiem swoim sąsiadom kwestii zasad panujących w danym społeczeństwie, a także reprezentacja osób mniej zdolnych w sztuce przedstawienia swojej sprawy przed organami władzy, z czasem przybrały formę profesjonalnego świadczenia usług prawnych. Wraz z pojawieniem się uniwersytetów, utworzyła się praktyka kształcenia prawniczego, a stowarzyszanie się obrońców, doprowadziło z czasem do wytworzenia zasad dostępu do profesji prawniczej. Postęp cywilizacyjny doprowadza do unifikacji kręgów kulturowych, w tym także zasad którymi dane społeczeństwa się kierują. Jednym z głównych założeń Wspólnoty Europejskiej jest dążenie do ujednolicenia przepisów prawa na jej obszarze. Dotyczy to także zasad dostępu do wykonywania profesji prawniczych, oraz umożliwienie swobodnego świadczenia usług prawnych poza granicami państwa, w którym otrzymało się dostęp do profesji prawniczej. Konieczne jest zatem wykorzystywanie prawa porównawczego bo badań nad różnicami w zakresie wymogów co do uzyskania prawa do wykonywania zawodu adwokata oraz w zakresie samego kształcenia prawników w poszczególnych państwach.
Problematyka ta została poruszona między innymi już w 1998 roku przez prof. Bronisława Sitka, w artykule „O ujednolicaniu wykształcenia prawniczego we Wspólnocie Europejskiej”,
¹
który to artykuł stawi jedno z głównych źródeł inspiracji dla autora niniejszej pracy, ponieważ niezwykle interesująca wydaje się kwestia, jak teraz, po 14 latach od poruszenia tej kwestii przez prof. Bronisława Sitka, przedstawia się ta problematyka, jaka ewolucja i jaki postęp w unifikacji dokonały się w ciągu tego czasu. Celem pracy jest także pokazanie jak przedstawia się uzyskanie prawa do wykonywania zawodu prawniczego, oraz jak wygląda dostępność usług prawnych w Polsce, na tle innych państw europejskich. Temat ten stał się wyjątkowo interesujący z chwilą nominacji Jarosława Gowina na ministra sprawiedliwości, z czym wiążą się kolejne obietnice znowelizowania statusu adwokatury w Polsce. Warto zatem przyjrzeć się także nowym, proponowanym rozwiązaniom, ale także porównać je z tym, co od lat funkcjonuje w innych państwach. Podjęty zostanie także temat możliwości świadczenia usług prawnych poza granicami naszego kraju w ramach europejskiej swobody świadczenia usług oraz ocena skali zjawiska korzystania z tej swobody przez prawników europejskich. Krajem któremu poświęcona została (oprócz Polski) największa uwaga jest Hiszpania. Wybór tego kraju w celach porównawczych uzasadniają następujące okoliczności: jest to kraj który w ubiegłym roku dokonał największej rewolucji w zakresie regulacji dostępu do zawodów prawniczych; do 2011 roku był to kraj o najmniejszych wymaganiach co do wpisu na listę adwokatów; jest to kraj najchętniej wybierany przez emigrację prawniczą (w tym także polską) zgodnie z wynikami badań CCBE Council of Bars and Law Societies of Europe ²

Aby przedstawić i zrozumieć kwestie postępujących zmian w prawie oraz obecny status prawników, niezbędne jest poznanie najpierw historii zawodów prawniczych. Rozwój profesji prawniczej od najstarszych lat, następnie niezwykle dramatyczne losy Polskiej adwokatury, oraz ciekawa dla celów porównawczych historia prawników w Hiszpanii, przedstawione zostały w rozdziale 1. Rozdział 2, stanowiący niejako rdzeń niniejszej pracy, to przedstawienie drogi, jaka czeka na kandydatów do wykonywania profesji prawniczej w Polsce oraz Hiszpanii. Interesująca odmienność kierunków w jakich podążają te dwa kraje w swych regulacjach, ukazuje się podczas zapoznawania się zarówno z ubiegłymi jak i aktualnymi przepisami. W części pracy poświęconej dostępowi do wykonywania profesji prawniczej w Polsce, przedstawione zostało także porównanie dostępu do usług adwokata w Polsce i w 28 innych krajach europejskich. Warto zapoznać się z danymi i porównać je do tego co przedstawiane jest w Polskich mediach jako prawdziwe dane. Krótki komentarz wyjaśnia skąd bierze się różnica w rachunkach. Rozdział 3 to bezpośrednie porównanie zasad dostępu do profesji prawniczych w 23 wybranych państwach europejskich. Obejmuje ono zarówno wymagania stawiane kandydatom co do wykształcenia jak i co przygotowania praktycznego, a także jaka ustawa reguluje status prawnika w danym państwie. Rozdział ten pozwala w łatwy sposób ocenić jak przebiega unifikacja przepisów. Ostatni rozdział dotyczy emigracji prawniczej, czyli wykorzystywania swobód europejskich do świadczenia usług prawnych poza granicami ojczyzny. Obejmuje on przedstawienie podstaw prawnych, różnicy pomiędzy swobodą przedsiębiorczości a swobodą świadczenia usług w odniesieniu do profesji prawniczych oraz skali zjawiska i jego tendencji.

Rozdział 1 Historia świadczenia usług prawnych

1.1. Historia wczesna

W tym miejscu przedstawiona zostanie historia świadczenia usług prawniczych która jest wspólna zarówno dla Polski, Hiszpanii czy innych państw ponieważ dotyczy starożytnych cywilizacji.
Instytucja świadczenia usług prawniczych przeżyła ciekawą drogę ewolucji w historii. Pomijając prawo prymitywne jako iż nie ma ono znaczenia w kontekście historii świadczenia usług prawnych, a jedynie jako pierwotnego poczuwania prawa przez społeczności prymitywne. Nie znajdzie się także źródeł mówiących o ówczesnych obrońcach, można jedynie domyślać się ze w przypadku kiedy członkowi społeczeństwa danej grupy stała się krzywda, w jego obronie mógł stawać rodzic lub zwierzchnik w grupie. Także w przypadku konfliktów między-grupowych, kiedy to krzywda została wyrządzona danemu rodowi bądź jego członkowi, interesy grupy podczas krwawej zemsty reprezentowała głowa rodu.
Genezę świadczenia pomocy prawnej zwykło umieszczać się w starożytnej Grecji lub Rzymie, jest to prawda jeśli definiujemy to zjawisko jako zajęcie mające na celu zarabianie pieniędzy poprzez zastępstwa procesowe czy obronę przed organami wymiaru sprawiedliwości, jednakże w istocie, świadczenie pomocy prawnej jest tak dawne jak dawne jest pojawienie się myślącego człowieka. Otóż dobro istniejące w człowieku nakazuje mu niezmiennie kochać swoich bliskich i stawać w ich obronie jeśli dzieje im się niesprawiedliwość. Co więcej u większości ludzi widok niesprawiedliwości wywołuje ból i chcą oni bronić nawet obce im jednostki przed krzywdą. Z drugiej strony nie każdy człowiek panuje nad ciemną stroną swojej osobowości i robiąc to co nakazuje mu dziki instynkt, postępuje niegodnie i niesprawiedliwie, zabiegając o korzyści dla siebie i swojej rodziny niestety kosztem krzywdzenia innych ludzi. Zawsze zatem istnieli ludzie którzy wykorzystując słabszą pozycję drugiego człowieka postępowali wobec niego niegodziwie, zawsze jednakże były także jednostki o wysokim poczuciu sprawiedliwości które dominując swoim intelektem czy erudycją, stawały w obronie oszukiwanych braci. Taka jest więc prawdziwa geneza obrońców, którzy z czasem ewoluowali do pobierania wynagrodzeń za swoje usługi i czynienia z pomocy prawnej zajęcia pełnoetatowe, co czyni ich profesjonalistami w zakresie świadczenia usług prawnych, inaczej nie byłoby wszakże możliwe funkcjonowanie w otaczającej rzeczywistości, ale nadal robią to w większości z powołania i chęci wykorzystania swoich talentów do czynienia dobra.
Można domniemywać że od zawsze w historii człowieka istniała potrzeba wstawiania się za i obrony słabszych, wdów, dzieci, oraz reprezentowania ich interesów. Powszechne było także rozwiązywanie sporów poprzez mediatora w postaci przywódcy danej grupy. Pomijając więc epokę prawa prymitywnego należy przejść od razu do epoki prawa archaicznego, czyli do najwcześniejszych systemów prawnych świata starożytnego despotii wschodnich, oraz państwa Izrael.

1.1.1. Egipt starożytny oraz Mezopotamia

Wracając do czasów starożytnego Egiptu, odkryć można że w systemie prawnym tej cywilizacji nie istniał odpowiednik instytucji obrony poprzez prawnika. Prawo postrzegane było jako sprawiedliwość pochodzącą od bogów, uosobieniem czego była bogini Maat. Sakralny charakter prawa był charakterystyczny dla starożytnych monarchii, a Faraon jako bóg stanowił więc zarówno źródło jak i organ wykonawczy prawa. W jego imieniu najwyższe sądownictwo pełnił wezyr
³

Istniała instytucja urzędnika sądowego, zwanego kapłanem Maat a jego charakterystycznym symbolem był naszyjnik przedstawiający strusie pióra, symbol bogini. Istniała zatem instytucja sędziego, jednakże zastępcy procesowi, o których traktuje niniejsza praca, nie mieli swojego miejsca w starożytnym Egipcie. Uważano iż obecność prawnika mogłaby mieć wpływ na decyzje sędziów i tym samym traciliby oni obiektywność.
⁴

Strony zmuszone były stawiać się przed organem oraz osobiście reprezentować swoje interesy. Zastępstwo dopuszczalne było jedynie w przypadku osób które w cywilizacji starożytnego Egiptu otoczone były specjalną opieką czyli np. dzieci, których praw bronili rodzice.
Podobny urząd sprawiedliwości istniał w Babilonii i zarówno w czasach władców sumeryjskich jak i akadyjskich oraz później brakowało profesji którą rzymianie, wiele wieków później, nazywali Advocatus. Cywilizacje starożytne opierały system sprawiedliwości na tym że strony przedstawiają swoje racje przed sędziami, najczęściej kapłanami – świątynie pełniły także funkcję miejsca sądu
⁵

oraz na ewentualnej apelacji do organu najwyższego jakim był król lub odpowiednik w postaci władcy, tak działo się w kolejnych epokach. Król jako najwyższy organ sprawiedliwości miał zawsze ostatnie zdanie. Dopiero po reformach Hammurabiego, sprawowanie sądownictwa przejęli urzędnicy świeccy
⁶

1.1.3.Izrael

U Hebrajczyków również nie odnajduje się odmienności od wcześniej wspomnianych cywilizacji pod względem istnienia profesjonalnego świadczenia usług prawnych – przypomnieć można sąd przed Salomonem, podczas którego nie było obrońcy
⁷

. Tak jak inne prawa archaiczne, prawo hebrajskie wyrosło na wierze w wywodzenie sprawiedliwości bezpośrednio z przykazań boskich. Mimo ciekawej ewolucji prawa karnego Biblii, której przepisy z czasem ulegały złagodzeniu, np. zrezygnowaniu z odpowiedzialności zbiorowej czy też zakazowi lichwy
⁸

, nawet setki lat później nie wykształcił się rynek pomocy prawnej w postaci osób zajmujących się zawodowo pomocą prawną. Dla przykładu Jezus Chrystus także nie miał obrońcy ze względu na to iż został osądzony według żydowskiego systemu praw, jednakże jeśli proces odbyłby się na zasadach prawa rzymskiego, państwo najprawdopodobniej przydzieliłoby mu zawodowego prawnika który reprezentowałby go przed organem i bronił przed niesprawiedliwością. Humorystycznie można przypuszczać iż gdyby hebrajski system prawny byłby bardziej rozwinięty, Chrystus musiałby znaleźć inny sposób na śmierć za nasze grzechy, ponieważ zostałby wybroniony przez sprawnego pełnomocnika.

1.1.4. Chiny oraz Indie

Środowiska sądownicze Chin oraz Indii także nie gościły kogoś kogo moglibyśmy porównać do profesjonalnego pełnomocnika. W Chinach uważano iż najlepszym rozwiązaniem jest społeczeństwo które jest dobrze zaznajomione z prawem, dzięki czemu obywatele będą mogli skutecznie bronić swych interesów, w związku z czym dbano o to aby co jakiś czas upubliczniać wyroki sądów oraz prawa na podstawie których decyzja została podjęta.
Podsumowując, systemy prawa wykształciły się stosunkowo wcześnie w historii, jednakże nie ma żadnych śladów zawodowego świadczenia usług prawnych w starożytnej historii
⁹

. Jedynymi specjalistami w prawie byli sędziowie, co czyni ten zawód najstarszą profesją prawniczą. Możliwe iż istniała jakaś forma pomocy prawnej dla obywateli, jednakże jeśli tak było, to nie uznana została za na tyle ważną żeby gdzieś o niej wspomnieć. W cywilizacjach opartych na kultach religijnych i silnej władzy przywódcy, zapewne do kapłanów zwracano się z wszelakimi problemami. Innymi ważnymi źródłami wiedzy i doradcami byli najstarsi oraz głowy rodzin, do których o porady zwracali się młodsi i mniej doświadczeni członkowie.

1.2. Prawnicy w systemach prawnych państw śródziemnomorskich

Odmienną strukturę systemu prawnego wykształciły cywilizacje wschodnich i zachodnich wybrzeży Morza Śródziemnego, tj. Starożytna Grecja oraz Rzym. Bogaty rozwój filozofii, myśli prawniczej oraz politycznej sprawił iż wiele zawdzięczamy tym cywilizacjom. Zachowało się wiele źródeł, dzięki możemy poznać te systemy bardziej szczegółowo niż w przypadku despotii wschodnim, a co za tym idzie, zbadać status osób zajmujących się świadczeniem pomocy prawnej.

1.2.1. Starożytna Grecja

Osoby których charakter pracy przypomina poniekąd to co dzisiaj nazywa się zastępstwem procesowym lub pomocą prawną, odnaleźć można w starożytnej Grecji w postaci mówców sądowych – retorów(oratorzy). W początkach Państwa-Miasta ateńskiego, obywatele sami reprezentowali swoje interesy, natomiast osoba oratora, pomaga im przygotować linię obrony. Gdy procesy się rozpowszechniały, funkcja oratora nabierała coraz większego znaczenia, a orator zaczął reprezentować obywateli. Retorzy zajmowali się także pisaniem mów sądowych. Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli tej profesji wśród ateńczyków był Lizjasz (440-360 p.n.e.) dzięki którego mowom sądowym znamy prawo starożytnych Aten z przełomu V i IV w. p. n. e. Jednakże, oratorzy ci, musieli stawić czoła pewnym przeszkodom. Pierwszą z nich była zasada iż każdy ma bronić swojego własnego interesu, jednakże szybko wymyślono obejście tej reguły, poprzez tzw. proszenie “przyjaciela” o radę. Z czasem reguła była tak nagminnie obchodzona iż stała się prawem martwym i zrezygnowano z niej kompletnie.
¹⁰

Drugą, znacznie poważniejszą przeszkodą dla ówczesnych prawników z która nigdy sobie tak naprawdę nie poradzili, była reguła mówiąca iż nikt nie może pobierać wynagrodzenia za prowadzenie cudzej sprawy. Była to reguła negatywnie odbierana, w praktyce również obchodzona, jednakże nigdy nie została usunięta, co prowadziło do pewnych trudności dla pełnomocników, na przykład niemożliwości reklamowania (otwartego informowania innych i zachęcania do skorzystania z usług) swojej działalności jak też nie pozwalała im oficjalnie przedstawiać się jako zawodowi prawnicy
¹¹

. Zmuszało ich to do przedstawiania fikcji prawnej iż są tylko zwykłymi obywatelami którzy wykazując się dobrym sercem, hojnie pomagają przyjacielowi, całkowicie nieodpłatnie.
Przeszkoda ta niosła za sobą jeszcze jedną, chyba najpoważniejszą niedogodność dla ówczesnych oratorów. Otóż przez legalne ograniczenia nie mogli oni stowarzyszyć się
¹²

, tak jak dzisiaj robią to prawnicy. Przyglądając się na ogromny wpływ jaki ma np. Izba Radców Prawnych na życie dzisiejszych prawników i jak wiele zawdzięcza się możliwości stowarzyszania się i wspólnemu dbaniu o swoje interesy, można domyślać się jak bardzo skrzywdzeni byli ówcześni praktykanci. Mimo takich utrudnień, mówcy sądowi zaskarbili sobie szacunek i wysokie pozycje w społeczeństwie, ich pomoc była bardzo wysoko oceniana a najlepsi z nich zyskali wieczną sławę (Demostenes, Lysias, Antyfont, Likurg) jako że proces w antycznej Grecji mocno faworyzował piękne przemowy nad twardy materiał dowodowy czy zeznania świadków.

1.2.2.Rzym

Największy rozwój profesji, bezsprzecznie miał początek w Rzymie. To tam po raz pierwszy profesja została nazwana “advocatus” co oznacza tego którego wołają na pomoc, bo właśnie oni byli potrzebni ze swoją znajomością prawa kiedy wymagany był ratunek i pomoc. Nazywano ich również “oratorami” lub “voceris” ponieważ w swoim rzemiośle używali słów i swojego głosu. Droga do zdefiniowania świadczeniu usług pomocy prawnej nie była jednak taka prosta i oczywista. Tak jak w starożytnej Grecji, najwcześniejsi prawnicy nie byli wcale wyszkoleniu w prawie, a raczej w retoryce. Procesy wygrywali nie znajomością prawa lecz raczej umiejętnością wykorzystania swojego wyszkolenia w krasomówstwie, sprawnym używaniu języka aby składnie przedstawiać fakty, rozumowanie oraz emocje tak aby przekonywać grupę ludzi aby orzekali w pożądany dla prawnika sposób. Brak znajomości prawa nie przeszkadzała im w skutecznej obronie, jako że stanowiska sędziowskie były obsadzone głównie po znajomości a więc zwykle sędzia także nie zawsze mógł wykazać się znajomością prawa.
Początkowo prawnicy Rzymscy podobnie jak Greccy nie mogli pobierać wynagrodzenia za swoją pracę, a stało się to za sprawą jednej z tzw. leges sumptuariae czyli ustawy mającej na celu ukrócenie nadmiernego dobrobytu i luksusu. Mowa tu o Lex Cincia , prawie Marcusa Cinciusa Alimentusa zatytułowanym “De donis et Muneribus”
¹³

wprowadzonym w 204 roku p.n.e w jako plebiscita. Jednym z głównych założeń tej ustawy było zabronienie prawnikom bycia wynagradzanym za prowadzenie sprawy Ne quis ob causam orandam pecuniame accipiat
¹⁴

. Ustawa ta została zatwierdzona poprzez senatusconsultum w czasach Augustusa, a sankcją dla prawnika była zapłata kary o wysokości poczwórnej wartości otrzymanego wynagrodzenia.
Skomplikowana sytuacja w starożytnym Rzymie wymaga nieco szerszego omówienia profesji prawniczych tamtej rzeczywistości, otóż największy wkład w rozwój prawa rzymskiego mieli prudentes – czyli prawnicy działający w zakresie jurysprudencji. Byli oni odpowiedzialni za tworzenie prawa, oraz byli największymi specjalistami jeśli chodzi o znajomość prawa. Najdawniejsi z nich to przedstawiciele jurysprudencji kapłańskiej, później, w okresie przedklasycznym, zwani veteres. Skupiali oni swoje zainteresowania wokół prawa publicznego, dopiero po okresie wojen punickich zaś dostrzeżono wagę prawa prywatnego, a to za sprawą rozwoju gospodarczego.
¹⁵

. Wytworzyła się zatem klasa specjalistów uczonych w prawie, znanych jako iuris consulti . Byli oni nie zawodowymi ekspertami, którzy poświęcali swój czas na prawo, jako hobby, wymagało to aby taka osoba była zamożna ponieważ nie utrzymywali oni się z tego. Ich głównym zajęciem było udzielanie porad prawnych (responsa) osobom które w tym celu ich odwiedzały (zajęcie takie zwane było publice respondere
¹⁶

Rzymscy sędziowie oraz urzędnicy ochoczo korzystali z pomocy juris consuli przed podjęciem decyzji. Częstymi goścmi bywali także zwykli ludzie oraz “advocati”. Mamy więc podział prawników rzymskich na “advocati” a więc prawników którzy opierali swoją działalność na świadczeniu pomocy prawnej poprzez reprezentowanie w sprawach i obronę w sądzie, mamy z drugiej strony także specjalistów prawoznawców, którzy całymi dniami badali prawo i problemy które ono nosi. W praktyce obydwa zajęcia nie były uregulowane prawnie – działalności pierwszych była de facto nielegalna, natomiast drudzy nie byli zawodowcami. Każdy mógł więc nazwać się specjalistą prawa. Co ciekawe zdarzały się także przykłady kobiet które występowały przed sądami najsłynniejsze to Amasia, Hortensja oraz Gaja Afrania
¹⁷

. Za sprawą temperamentu tej ostatniej wydany został edykt zakazujący kobietom zajmowania się adwokaturą
¹⁸5

Jurisconsulti Ulpian stwierdził nawet iż ważniejsze w jej przypadku jest zapamiętanie daty śmierci niż narodzin, ponieważ była potworem. Niestety ten wyodrębniony i wyjątkowy przypadek posłużył za pretekst do odsunięcia kobiet z profesji prawniczych, jako nie zdolnych do pełnienia takich funkcji ze względu na swoje przymioty (temperament, brak opanowania, gorąca krew). Kolejne zmiany nastąpiły gdy Klaudiusz zalegalizował profesję prawniczą, jednocześnie ustanawiając limit wynagrodzenia na 10 000 sestercji za sprawę.
W okresie klasycznym nastąpił największy rozwój działalności prawników, skupiający się głównie na pisaniu dzieł naukowych, dzięki czemu mamy dzisiaj bogate źródła. Znawcy prawa zyskali ogromny szacunek i prestiż o czym świadczą ich kariery w kancelariach cesarskich, senacie czy nawet pełnienie urzędu pretora pretorianów.
¹⁹

Okres klasyczny był złoty dla rozkwitu prudentes, mało jednakże wiadomo o działalności tych zwanych advocati, poza tym iż tak jak sędziowie, często korzystali z pomocy znawców prawa. Przyjmuje się datę końca okresu klasycznego na rok 284, wraz z nadejściem panowania Dioklecjana. Z jego słynnego edyktu o cenach maksymalnych, Edictum de pretiis rerum venalium, dowiadujemy się iż wynagrodzenie osoby świadczącej zawodowo pomoc prawną wynosiło 250 d.c (Denarii communes) za rozpoczęcie sprawy oraz 1000 d.c. za obronę przed sądem, podczas gdy pensja typowego robotnika, np. niosącego wodę wynosiła 25 d.c. za dzień pracy,

1.2.3. Imperium Bizantyjskie

Z nastaniem czasów Imperium Bizantyjskiego, działalność iuris consulti niejako osłabła. Zawód prawnika miał już dobrą pozycję w społeczeństwie oraz był należycie uregulowany. Zaczęły powstawać szkoły prawa, a wykładający nie zajmowali się już tworzeniem prawa a skupiali się na wykładni, często samemu będąc praktykami. Prawo wykładane było jako cześć retoryki
²⁰

, co zmniejszyło potrzebę klasy prawniczej iuris consulti – od tej pory adwokaci sami zaczęli kształcić się w prawie. Pod koniec czwartego stulecia, za sprawą Imperatora Leo wprowadzono przymus posiadanie rekomendacji od wykładowcy dla ubiegających się o przydzielenie do sądu prawników, mogli być przydzielani tylko do jednego sądu na raz oraz istniały ograniczenia w liczbie prawników dopuszczonych do konkretnego sądu. W VI wieku wykształcenie prawnicze, osiągane po 4 – 5 letnich studiach stało się wymogiem. Nadal w mocy było ograniczenie wynagrodzenia prawnika wprowadzone przez Klaudiusza, jednakże została teraz ustanowiona wysokość centum solidi. Rzecz jasna, sprytni prawnicy łatwo omijali ten przepis, chociażby poprzez domaganie się pokrycia kosztów wykonywania zawodów, lub też, ci mniej sprytni poprzez transakcje “pod stołem” jednakże te ostatnie były sankcjonowane wydaleniem z palestry. W okresie późnego cesarstwa swój początek miała także inna profesja prawnicza, mianowicie zawód notariusza., zajęcie to w znacznej mierze przypominało to co dzisiaj stanowi ten zawód, notariusz był to urzędnik państwowy zajmujący się podpisywaniem i uwierzytelnianiem dokumentów jednakże w odróżnieniu do współczesnych nam czasów nie byli oni uważani za “prawników” a za profesję dużo mniej respektowaną
²¹

Zwykle nie byli oni obeznani w prawie, wymagano od nich jedynie umiejętności czytania i pisania.

1.3 Historia profesji świadczenia usług prawnych w Polsce

1.3.1 Dawna Polska, średniowiecze

Problematyka genezy zawodu pełnomocnika procesowego w Polsce jest tematem bardzo interesującym, który zdaje się budzić pewne emocje ze względu na różne teorie które dzielą swoich zwolenników. Można przypuszczać iż podobnie jak w przypadku innych części świata, na terytorium Polski w okresie osadniczym system prawny nie przewidywał kogoś w rodzaju profesjonalnego pełnomocnika. Organami władzy sądowniczej byli zapewne wodzowie plemion, bądź też kapłani, można tak wnioskować na przykładzie innych wczesnych społeczeństw.
Przyjmowano iż każdy samodzielnie powinien reprezentować swój interes, jednocześnie dopuszczając zastępstwa dla osób pozbawionych pełni praw, takich jak dzieci czy kobiety. Dwie najbardziej popularne teorie i równocześnie źródła różnic w dyskusjach to geneza zawodu już w roku 1016 , natomiast inne spojrzenie na ten temat to geneza w XIII wieku a nawet jeszcze później
²²

. Pierwsza teoria ma swoją podstawę w “Annales seu cronici incliti regni Poloniae ” (“Roczniki, czyli kroniki sławnego królestwa polskiego”, trzeba jednakże pamiętać iż przywoływana kronika powstała 400 lat później) Jana Długosza, jest to historia Europy Wschodniej od 995 do 1480 roku wedle której dowiedzieć się można iż za czasów Bolesława Chrobrego, w celu ochrony sierot i wdów które straciły bliskich podczas wypraw saksońskich, ustanawia się urzędowych obrońców wynagradzanych ze skarbu państwa. Równocześnie niejako dodatkowo pomoc taka przysługiwała wedle tego polecenia, osobom ubogim oraz “ludziom wiejskim”.Na tej podstawie można więc stwierdzić, iż mimo braku regulacji dotyczących wykonywania profesjonalnej obsługi prawnej oraz braku samorządów, faktycznie istniała adwokatura, ponieważ odpowiedni ludzie wykonywali czynności obrończe przed organami wymiaru sprawiedliwości.
²³

Jedną z najsłynniejszych takich osób była na pewno święta Jadwiga Trzebnicka, patronka śląska ale także i osób zadłużonych oraz ubogich. Wedle encyklopedii katolickich, św. Jadwiga poświęciła swoje życiu pomocy ludziom z trudną sytuacją materialną, brała udział w wielu procesach w których charytatywnie pomagała biednym.
²⁴

Przedstawicielem innego spojrzenia na genezę zastępstwa procesowego w Polsce jest doktor Arkadiusz Bereza, autor licznych artykułów oraz książek dotyczących historii prawa oraz zawodów prawniczych w Polsce. Przytaczane przez badaczy historii zawodu źródła historyczne skłaniają nas do poglądu że powstanie “adwokatury” wiąże się ściśle z pojawieniem się regulacji prawnych w królewskich Statutach Wiślickich oraz późniejszych Przywilejach Nieszawskich a więc odpowiednio w latach 1347-1370, 1454 – 1496.
²⁵

Pierwszymi osobami które dostąpiły przywileju wyręczania się pełnomocnikiem byli duchowni wysokiego szczebla, Niezależnie od argumentów które towarzyszą dyskusji nad powstaniem zawodu adwokata w Polsce, faktem jest iż w tamtych czasach nie używano obecnego nazewnictwa, takiego jak “adwokat” czy “radca prawny” w związku z czym prace mające na celu przybliżenie historii mogą jedynie rozważać o ludziach którzy wykonywali czynności reprezentacyjne przed organami. Z uwagi na to, zawsze warto przytoczyć teorię genezy już od 1016 roku, ponieważ już wtedy pojawiły się osoby które z mocy prawa reprezentowały innych przed sądami, których działalność zgodna jest z powołaniem adwokackim czy radcowskim, niezależnie od tego jak dzisiaj nazywamy taką działalność, lub jak będziemy ją nazywać za 10 lat.
Statuty Kazimierza Wielkiego między innymi zezwalały na zastępstwo procesowe każdej osobie oraz przewidywały możliwość egzekucji osobistej,
²⁶

cuilibet sua defensio et tuitio, cum iuris sit naturalis, non est deneganda – Nikomu nie wolno odmawiać prawa do obrony, która jest prawem naturalnym , jest to sentencja znana z prawa kanonicznego, gdzie prawo do obrony jest prawem naturalnym.
Podsumowując, w dawnej Polsce znane już były osoby zajmujące się świadczeniem pomocy prawnej. Początkowo pomoc taka była przewidziana głównie dla wysoko postawionych duchownych oraz osób o słabszej pozycji, takich jak wdów czy sierot, jednakże juz w XIV wieku każdy miał prawo do zastępstwa procesowego. Osoby zajmujące się pomocą prawną nie były jeszcze zrzeszone w samorządzie ani nie organizowały się w grupy zawodowe.
Z. Krzemiński, Historia warszawskiej adwokatury, Wstęp

Wymogi aby zostać zastępcą procesowym to między innymi zdolność do czynności procesowych oraz cieszenie się dobrą sławą.
²⁷

Wraz z rozwojem królestwa, ewoluowały także uregulowania zastępstwa procesowego (konstytucja sejmu krakowskiego z 1543 wprowadzająca obligatoryjne przydzielanie obrońców, nakazująca im sprawnego rozwiązywania spraw, podejmowania jedynie spraw słusznych i zakaz wysuwania zbyt wysokich roszczeń
²⁸

, co jest ciekawe szczególnie w kontekście następnego podrozdziału niniejszej pracy). Zastępcy procesowi początkowo zwani byli z łacińskiego “prolocutorami” a następnie “procuratorami”.a w naszym języku “przyprawca”, “procurathor”, “rzecznik” “sąpierz” “pierca”
²⁹

1.3.2. Upadek Rzeczpospolitej

Po okresie średniowiecza, podczas którego silni władcy rządzili twardą reką na terytorium dzisiejszej Polski, która była krajem silnym, rozwijającym się i postępowym, nadeszła pora na mroczne karty w dziejach historii naszego kraju. Systematycznie przydzielane przywileje szlacheckie osłabiały władzę króla a Polska stawała się krajem rozdartym wewnętrznie, słabym i zacofanym a nasza niepodległość coraz bardziej stawała się zagrożona. Zdradziecka i samolubna szlachta nie miała żadnego poszanowania dla ziemi swych ojców, troszcząc się jedynie o swoje interesy. Liberum Veto, “złota wolność” i rosnące wpływy magnaterii to oznaki powolnego rozpadu Rzeczpospolitej. W takiej sytuacji na dalszy plan zszedł rozwój państwa, w tym także regulowanie prawne statusu adwokatury Polskiej. Życie i dzieje polskiego prawnika w okresie upadającej I Rzeczypospolitej, przybliżone zostaną za pomocą wspomnień sławnego męża Józefa Wybickiego, młodego pomorskiego prawnika oraz patrioty. Pamiętnik Józefa Wybickiego jest źródłem wiadomości o systemie kształcenia oraz zawodzie prawnika z perspektywy ucznia i praktykanta.
W 1762 roku, 15 letni Wybicki został wysłany do Skarszew, miejscowości w której znajdowała się kancelaria grodzka pomorska, gdzie za wstawiennictwem swego stryja, miejscowego proboszcza, miał pobierać nauki prawa.
³⁰

Wykształcenie prawnicze w tamtych czasach w Polsce uważane było za nobilitację konieczną do odbycia dla wszystkich przyszłych wysokich urzędników, senatorów, posłów itd. Jednakże Józef Wybicki krytycznie ocenia system edukacji prawniczej, pisząc o nim jako o źródle najnieszczęśliwszych nałogów oraz zarazy dla młodego serca.
“Kto jak ja przez to przeszedł doświadczenie i w ubiegłe czasy filozoficzną myśl cofnąć umie, dziwić się nierządowi, a potem zniszczeniu Polski mniej będzie.”
Zgodnie z pamiętnikami Wybickiego, system kształcenia polegał głównie na wkuwaniu na pamięć formułek oraz pism, ze źródeł takich jak “Accesoria juris polonici seu manipulatio de formalitate” stanowiący podręcznik prawa, “Statuta Regni Poloniae”(1563), “Statuta y metryka przywilejów koronnych” (1594), 7 ksiąg “Statutów, praw i konstytucji kor.”(1600).
³¹

Zdaniem Wybickiego, kształcenie w kancelarii nie sprzyjało wcale nabyciu umiejętności, ponieważ szkoła nie posiadała żadnych “prawideł ani organizacji” lecz służyło upodleniu moralnemu, swawoli i rozwiązłości. Brakowało przede wszystkich wpojenia studentom ducha prawa oraz jego zasad i znaczenia, zastępując je bezmyślnym wkuwaniem statutów.

Wybicki w wieku lat 16 rozpoczął zdobywanie wiedzy praktycznej w sądach, natomiast w wieku lat 17 reprezentował już strony w sądzie. Pełnienie funkcji pełnomocnika nazywano wtedy “stawaniem” lub też potocznie “odzywaniem się”.
“…tak iż w siedemnastym wieku roku pierwszy kancelarzysta zacząłem stawać, czy odzywać się, jak mawiano, w sądach grodzkich i ziemskich”
Następne ciekawe informacje na temat ówczesnej palestry pojawiają się w związku w pobieraniem przez Wybickiego nauk w trybunale. Jest to znowu obraz niezwykle negatywny.
“Trybunalska i kancelarja i palestra różniła się od grodzkiej dorzalszą rozpustą i ciemnotą”
Co ciekawe, ten negatywny obraz ówczesnych prawników potwierdza także Sztasic w “Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego” (str. 38). Według Wybickiego mecenasi nie mieli wiedzy o prawie a kierowali się jedynie łapówkami i korzyściami własnymi. Na porządku dziennym była korupcja oraz protekcja.
³²

“Mecenas, więcej doświadczenia jak prawdziwej nauki mający, czekał, niby rękodzielnik czyli rzemieślnik przy swoim warsztacie, kupca więcej dającego; dependent miał otwartą rękę jak wyzwoleniec, pzyjąć część jaką szczodroty. Mecenas na konferencji, tak barbarzyńsko nazwanej naradzie prawniczej z mającym sprawę, ile mu stare wino pozwoliło, pojął treść rzeczy, co miała pójść przed sąd, o losie zaś sprawy wydał wyrocznię nie z dowodów, których nie czytał, ale z protekcji, jak nazywano, dworskiej, lub partji na trybunale panującej i charakteru korupcji deputatów… Intryga zaczem, przekupstwo stanowiły wyrok…”
Wśród tak zepsutego środowiska, Wybicki zauważa także pozytywne wyjątki, jak na przykład postać Andrzeja Rzeszotarskiego, sędziego rawskiego. W pamiętnikach Józefa Wybickiego opisany jest też epizod studiów za granicą, które przedstawione są pozytywnie, niejako kontrastem będąc, do gorzkiego obrazu zepsucia środowiska prawniczego i edukacji prawniczej Polski XVIII wieku. W żadnym etapie kariery prawniczej, umiejętności czy talent prawnika nie odgrywały żadnej roli
³³

. O dopuszczeniu do nauki prawa decydowały jedynie znajomości i protekcja, nie zaś talent, pracowitość czy predyspozycje, natomiast w trakcie nauki ważne było jedynie nauczenie się formułek na pamięć zamiast zdobycia prawdziwych umiejętności. Nie dziwi więc wcale iż w takiej atmosferze, przebywając ze skorumpowanymi mecenasami, świadomi nepotyzmu studenci byli zdemoralizowani i oddawali się swawolom. Można powiedzieć że zawód prawnika w tamtych czasach był niezdrowy od samych korzeni, tak jak wiele spraw w okresie postępującego rozkładu polityczno-społecznego naszego państwa.

1.3.3 Ziemie polskie po rozbiorach

Trwająca na ziemiach polskich germanizacja i rusyfikacja pod zaborami miała odbicie także w kwestii wykonywania zawodów prawniczych – ich funkcjonowanie zostało dopasowane do prawa zaborców.
Największym przełomem było jednak utworzenie przez Napoleona Księstwa Warszawskiego w 1807 roku co wiązało się z wprowadzeniem na naszą ziemię francuskiego modelu sądownictwa.
³⁴

Dzięki przeprowadzonej przez ministra Feliksa Łubieńskiego reformy wymiaru sprawiedliwości, utworzono uregulowania dotyczące profesjonalnych pełnomocników, dzieląc ich na 3 kategorie:
Patroni, przy Trybunale Cywilnym I Instancji
Adwokaci, przy Sądzie Apelacyjnym w Warszawie
Mecenasi, występujący przed Sądem Kasacyjnym (Radzie Stanu), mianowani przez księcia warszawskiego.

Co do zasady, pełnomocnik pracujący przy niższym sądzie nie mógł występować przed sądami wyższymi. Warto zwrócić uwagę na art.48 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości Księstwa Warszawskiego:
“Mecenasi, adwokaci i patronowie są pod tymże samym dozorem i zwierzchnictwem sądów swoich jak officjaliści tychże sądów, a zatem w tenże sam sposób od urzędowania zawieszonymi i złożonymi być mają”
Stanowi on o zrównaniu, podług prawa francuskiego, zawodu pełnomocnika z funkcjonariuszami sądowymi, tym samym miało to wpływ na podniesieniu go w hierarchii społecznej.
³⁵

Dodatkowo, aby wykonywać taki zawód należało spełnić szereg warunków, spośród których najważniejszymi było ukończenie studiów prawniczych, obycie aplikacji prawniczej oraz zdanie egzaminu asesorskiego – w przypadku patronów, lub sędziowskiego- w przypadku adwokatów. Wykonywanie zawodu wiązało się z wielką odpowiedzialnością i ewentualnymi konsekwencjami- np. mecenasi jako uprawnieni do sporządzania i podpisywania skarg kasacyjnych, co dawało im największy prestiż wśród pełnomocników, w razie odrzucenia ich skargi kasacyjnej musieli się liczyć z konsekwencjami dyscyplinarnymi, a w przypadku gdy 3 razy mu się zdarzyła taka sytuacja to był on skreślany z listy obrońców publicznych.
³⁶

1.3.4. Historia najnowsza

1 stycznia 1919 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, wszedł w życie wydany przez Naczelnika Państwa dekret o Statucie Tymczasowym Palestry Państwa Polskiego.
³⁷

Był to jeden z najnowocześniejszych zbiorów przepisów w Europie, którego najważniejszymi założeniami były między innymi:
pełna niezawisłość adwokatów
utworzenie samorządu adwokackiego, wybieranego przez samych adwokatów
prawo adwokatów do wolności słowa i pisma, podczas wykonywania czynności prawniczych
immunitet adwokacki chroniący ich praw
ochrona praw klientów poprzez zobowiązanie adwokatów do dochowania tajemnicy zawodowej
postępowanie wedle zasad etyki zawodowej oraz godności
Wymienione powyżej podstawowe zasady były także zachowane w późniejszych regulacjach (1932 oraz 1938), zauważalne było jedynie ograniczanie uprawnień samorządu.
³⁸

Atak na Polskę w 1939 zapoczątkował II Wojnę Światową. Brutalne działania okupantów niemieckich i rosyjskich sprawdziły do pogromu polskiej inteligencji, w tym także prawników. Samorząd został rozwiązany i tym samym zmuszony do przejścia do podziemia.
³⁹

Powołane zostały konspiracyjne władze adwokatury polskiej: Tajny Komitet Adwokacki, który następnie przemianował się na Tajną Naczelną Radę Adwokacją. Jej przewodniczącym został adwokat Bolesław Bielawski, zastępcą oraz członkami Rady zostali Feliks Zadrowski, Witold Bayer, Jan Gadomski, Jan Nowodworski, Stanisław Peszyński oraz Bohdan Kuligowski.
⁴⁰

Mordy i pogromy dokonywane przez obu okupantów miały na celu prewencyjne wyeliminowanie przedstawicieli adwokatury, urzędników, lekarzy, notariuszy, sędziów, profesorów oraz oficerów, tak aby w przyszłości uniemożliwione zostałoby odrodzenie narodu w pełnej sile. Przykładem takiego mordu jest zbrodnia w Piaśnicy, gdzie wśród ofiar znaleźli się między innymi tacy przedstawiciele Kaszubskiej elity prawniczej jak
⁴¹

:

Teodor Bachmak -notariusz z Gdyni;
Józef Belczewski -sekretarz sądu w Pucku;
Karol Biliński- adwokat, były burmistrz Wejherowa
Jarosław Czarliński prezes Sądu Okręgowego w Gdyni oraz prezes tamtejszego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
Bronisław Felczykowski- urzędnik Sądu Okręgowego w Gdyni
Wiktor Kasprowicz -adwokat z Gdyni;
Władysław Kiedrowski -sędzia z Gdyni
Edward Knapik -sędzia z Pucka;
Jan Konwiński -naczelnik Sądu Grodzkiego w Gdyni;
Adam Kozłowski -prokurator Sądu Okręgowego w Gdyni, członek PZZ;
Leon Najman Mirza Kryczyński -wiceprezes Sądu Okręgowego w Gdyni;
Wilhelm Pawłowski -doktor prawa, radca Prokuratorii Delegatury KGRP w Gdańsku;
Kazimierz Rąfowski -sekretarz sądu w Pucku;
Kazimierz Schwarz -sędzia z Gdyni;
Stefan Bereza -pianista i kompozytor z Gdyni, z zawodu notariusz

To tylko niektóre ze zidentyfikowanych ofiar wśród przedstawicieli Polskiej adwokatury, i tylko z rejonu Kaszub. Podobne mordy miały miejsce w wielu innych rejonach Polski. Wpływ na późniejsze losy Polskiej myśli i środowiska prawniczego był druzgocący, jednakże nie był to koniec tragicznych losów adwokatury w Polsce.
Zakończenie II Wojny Światowej, oznaczało dla Polski kolejne lata okupacji przez władze radzieckie. Utworzona w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej władza komunistyczna przez kolejne lata dążyła do unicestwienia wolności adwokackiej oraz ograniczania jej postępu, przekształcając ją sukcesywnie w adwokaturę państwa totalitarnego. Władza komunistyczna przez kolejne lata sukcesywnie tępiła adwokatów opowiadających się za niezależną adwokaturą, w latach 1944-1956 mnożyła się liczba represjonowanych prawników, orzekano wobec nich zakaz wykonywania zawodu lub stawiana przed sądami wojskowymi, gdzie skorumpowani i podlegli władzy radzieckiej prokuratorzy i sędziowie często orzekali karę śmierci wobec adwokatów przejawiających wartości patriotyczne.
⁴²

Przykładem tego jest na przykład słynny „proces szesnastu”, tak opisany przez Normana Davies’a:
„ był kluczowym wydarzeniem ukazującym kierunek sowieckiej polityki. Stanowił potwierdzenie zarówno złej woli komunistów, jak i ich determinacji w niszczeniu wszystkich przeciwników politycznych. Był wzorcowym procesem pokazowym – pełnym absurdalnych oskarżeń, podsądnych, którym wyprano mózgi, i zmuszonych do fałszywych zeznań świadków; nie miał nic wspólnego z prawdziwymi przestępstwami. Wyreżyserowano go, aby zademonstrować, że (…) “sowiecka sprawiedliwość” potrafi bezkarnie wypromować nawet najbardziej oczywista niesprawiedliwość i że zachodnie mocarstwa nie mogą zrobić nic(…) „
⁴³

W procesie skazani zostali m.in. adwokaci Adam Bień, Antoni Pajdak oraz Zbigniew Stypułkowski
Sprawozdanie sądowe z procesu 16 przywódców Polski Podziemnej, Wydawnictwo Komisariatu Ludowego Sprawiedliwości ZSRR

.
Prawnicy na ziemiach Polskich wyzwolonych spod okupacji zaczęli tworzyć swoje samorządy, jednakże inicjatywa ta została szybko przerwana przez władze komunistyczne, poprzez wydanie dekretu z mocą ustawy z dnia 24 maja 1945 roku, który tworzenie samorządów oraz rad powierzał ministrowi sprawiedliwości.

BAP

Dz. U. 1945 nr 25 poz. 146

Zgodnie z nim, minister miał prawo sam wybierać członków samorządu oraz decydowania o ich liczbie.
Kolejną druzgocącą ustawą był dekret rady ministrów z dnia 22 stycznia 1946 r.

BAP

dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o

wyjątkowym

dopuszczaniu

BAP

do obejmowania stanowisk sędziowskich, prokuratorskich i notarialnych oraz do wpisywania na listę adwokatów.
Dz. U.

1946 nr 4 poz. 33

Art.1 dekretu stanowił:
„art.1.1.

BAP

Osoby, które ze względu na kwalifikacje osobiste oraz działalność

nauką,

BAP

zawodową, społeczną lub polityczną i dostateczną znajomość prawa nabytą bądź przez pracę zawodową, bądź w uznanych przez Ministra Sprawiedliwości szkołach prawniczych dają rękojmię należytego wykonywania obowiązków

sedziowskich lub prokurtorskich,

BAP

mogą być mianowane na stanowiska asesora sądowego, sędziego lub

prokuratora

BAP

po udzieleniu im zwolnienia od wymagań ukończenia uniwersyteckich studiów prawniczych z przepisanymi w Polsce egzaminami, odbycia aplikacji sądowej i złożenia egzaminu sędziowskiego oraz przesłużenia określonej liczby lat na stanowiskach sędziowskich i prokuratorskich.”

Artykuł ten zezwalał ministrowi na uczynienie dowolnej osoby prawnikiem, adwokatem lub sędzią, bez ukończenia jakiejkolwiek szkoły, aplikacji bądź szkolenia. Z jednej strony mamy więc skazywanie, pozbawianie praw do wykonywania zawody albo nawet zabijanie pełnoprawnych polskich adwokatów, z drugiej strony zaś powoływanie na ich miejsce osób bez kwalifikacji, których jedynymi atutami jest uległość i posłuszeństwo wobec władzy. Proces ten zwany był „zaśmiecaniem” adwokatury.
⁴⁴

Tworzono także komisje weryfikacyjne, których zadaniem było orzekanie o tym czy danego adwokata skreślić z listy. Ich składy były nieznane, a postępowanie niejawne.
Doniosłą dla środowiska prawniczego ustawą była także ustawa uchwalona w dniu 19 grudnia 1963 r., wchodząca w życie z dniem

BAP

1 stycznia 1964 roku.
Dz. U. 1963 nr 57 poz. 309

Od tej pory ograniczone zostało prawo wykonywania zawodu, poprzez zdelegalizowanie indywidualnych kancelarii prawniczych. Zgodnie z art.3 ustawy, adwokat mógł wykonywać zawód jedynie

BAP

w zespole adwokackim lub w społecznym biurze pomocy prawnej.

Podstawową jednostką organizacyjną adwokatury był zespół adwokacki, natomiast społeczne biura pomocy prawnej mógłby być tworzone przy radach narodowych, związkach zawodowych oraz za zgodą Ministra Sprawiedliwości przy innych organizacjach. Zostało dokonane całkowite upaństwowienie świadczenia usług prawnych, jednocześnie uzależniając już w całkowitym stopniu adwokatów od totalitarnej władzy. Za udzielanie pomocy prawnej bez pośrednictwa zespołu adwokackiego, była orzekana kara pozbawienia prawa do wykonywania zawodu, przy kolejnym takim wykroczeniu następowało wydalenie z adwokatury.
Sytuacja taka trwała aż do dnia 1 października 1982 roku, czyli do chwili wejścia w życie ustawa

BAP

z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze.

Ustawa ta obowiązuje, po wielu nowelizacjach, aż do dnia dzisiejszego.

BAP

Dz. U. 1982 nr 16 poz. 124

1.4 Historia profesji świadczenia usług prawnych w Hiszpanii

Po upadku Imperium Rzymskiego, działalność obrońców na terytorium europejskim stała się bardziej zindywidualizowana względem każdego terytorium. Nie odnajdujemy wzmianek o działalności prawniczej w prawach germańskich, takich jak ustawa Gambeta czy prawa Burgundów. Dla opisania historii adwokatury hiszpańskiej najważniejsze będzie przybliżenie prawa, które stało się obowiązujące na terenach wizygockich – Liber Iudiciorum, zwanego także Lex Visigothorum. (Kodeks dla Wizygotów), stanowiący przez długi czas podstawę prawa hiszpańskiego
⁴⁵

Był to następca Lex Romanum Visigothorum – Rzymskiego Kodeksu dla Wizygotów powstałego w 506 r., obowiązującego aż do średniego średniowiecza na terytoriach Europy południowo-zachodniej zbiór reskryptów cesarskich wraz z komentarzami prawników (zawierał między innymi Kodeks Teodozjusza I, Inistytucje Gajusa, Trzynaście rozdziałów Kodeksu Gregoriańskiego oraz fragment „Responsa” Papiniana., obok właściwych przepisów prawnych zawierał także objaśnienia co do ich stosowania). Następca Rzymskiego Kodeksu dla Wizygotów
⁴⁶)

, Lex Visigothorum wszedł w życie prawdopodobnie w roku 654, jest także znany jako Codigo de Recesvinto, Libro de los Jueces, Liber Iudiciorum, Liber Gothorum, Fori Iudicum oraz Forum Iudiciorum.
⁴⁷

Kodeks ten znosił tradycję różnych praw dla Rzymian oraz Wizygotów, wszyscy poddani królestwa mieli być od teraz nazywani Hiszpanami (hispani), zamiast Rzymianami (romani) lub Gotami (gothi)
⁴⁸

. Tym sposobem nastąpiło zrównanie wobec prawa poddanych królestwa, likwidując jednocześnie podziały społeczne
⁴⁹

. W swych XII księgach, Lex Visigothorum nie definiuje jednakże profesji prawniczej ani sposobów jej wykonywania.
W Hiszpanii osoby nazywane “abogados” lub “bozeros” (abogado od łacińskiego advocatio, podobnie jak nasza nazwa – adwokat, bozero natomiast to nazwa pochodząca od sposobu w jaki osoby te wykonywały swe czynności, a więc głosem (voz – w języku hiszpańskim zachodziły wymienności liter b oraz v, stąd bozero a nie vocero) rozwinęły swoje urzędy nie wcześniej niż w epoce Alfonso “El Sabio” (Alfons X Mądry). Był on królem Kastylii i Leonu w latach 1252-1284, W tamtych czasach prawnik nie tylko wykazywał się znajomością prawa, ale także sztuki pięknej mowy. Ten drugi czynnik był dużo ważniejszy niż sama znajomość prawa, tak jak bywało to w innych rejonach świata. Przed ustawami Alfonso “El Sabio”, prawo było krótkie i zwięzłe, wyroki i osądy były przedstawiane w prostej formie, łatwo dostępnej i zrozumiałej dla każdego. Prawo opierało się głównie na “Fuero Juzgo”
⁵⁰

– był to kodeks hiszpańskich praw, ustanowiony w roku 1241 przez Fernando III. W zasadzie był on tłumaczeniem omawianego wcześniej prawa “Liber Iudiciorum” sformułowanego w roku 654 przez Wizygotów. Łatwo było więc poznać prawo i trudno było o jego nieznajomość, każdy mógł się sam bronić przed sądem, w tym kobiety
⁵¹Kobiety Wizygockie miały także szereg innych praw, takich jak prawo do dziedziczenia ziemi i zarządzania jej jako majątkiem odrębnym od majątku swego męża, a także prawo do zawierania małżeństw wedle własnej woli z chwilą ukończenia 20 lat.

, a ponadto istniał zakaz stawania przed sądem w obronie osoby trzeciej – bronić jednakże mógł przed sądem mąż swoją żonę, głowa rodziny swoich podopiecznych, wdowy, sieroty oraz osoby chore mogły także ustanawiać swoich obrońców. Jednakże najważniejszą grupą mogącą ustanawiać sobie obrońców, która najbardziej wpłynęła na pomnożenie liczby prawników byli możni i bogaci, biskupi, arystokracja oraz członkowie wpływowych rodzin. Podsumowując średniowieczna Hiszpania prezentowała prawników znacznie różniących się od naszych dzisiejszych- wysoko wykształconych i obeznanych w prawie materialnym oraz procesowym profesjonalistów- byli to głównie oratorzy oraz krasomówcy
⁵²

.
Profesja ta zaskarbiła sobie w Kastylii takie uwielbienie iż zarówno klerycy, świeccy, mnisi, członkowie bractw, poświęcili się wykonywaniu tego honorowego i dobrze płatnego zajęcia. Łatwość i werwa z jaką niemal każdy mógł dokonywać obrony doprowadziły w konsekwencji do powstania ogromnego rynku i wielkiej konkurencji wśród osób zajmujących się obroną przed sądami. Zakłócony został porządek i spokój w sądach, w rezultacie zaczęto zastanawiać się jak ograniczyć liczbę obrońców, szczególnie tych którzy swoim zachowaniem zagrażali powadze i majestatowi urzędu sądownictwa. Rozwiązaniem miało być zmniejszenie liczby osób zajmujących się dziedziną prawniczą, poprzez sprawdzanie sądem czy dana osoba nie wykazuje ignorancji wobec przepisów prawa, ograniczając zawód do osób obeznanych w prawie. Alfonso “El Sabio” przewodniczył uczonymi którzy zajmowali się kodyfikacją prawa – „Las Siete Partidas”. Tytuł 6 części trzeciej poświęcony jest w całości adwokatom. Znaleźć tam można między innymi pierwszą w historii
⁵³

definicję adwokata w języku hiszpańskim:
„Bozero es nome que razona por otro en Juycio, o el suyo mesmo, en demendando o en repondiendo. E asi nome, porque con boze e con palabra usa de su oficio”
⁵⁴

– Bozero, jest nazwą tego kto argumentuje za inną osobą lub we własnej sprawie w sądzie, jako pozwany lub jako powód. Nazwa pochodzi stąd, iż za pomocą głosu (boze-voz) oraz słów wykonuje swój urząd.
Jednocześnie Alfonso podniósł rangę profesji do zawodu urzędu publicznego, stanowiąc jednocześnie iż nikt nie może wykonywać go, nie mając uprzednio spełnionych następujących warunków
⁵⁵

:
pomyślnie zakończony egzamin, przeprowadzany przez sędziów
złożenie przysięgi iż swoją pracą dążył będzie do sprawnego działania sądownictwa, z jak największą wydajnością
wpisanie nazwiska danego kandydata do rejestru adwokatów
Tak skonstruowanemu procesowi rekrutacji mogła poddać się każda osoba obeznana w prawie z wyjątkiem:
osób w wieku mniejszym niż 17 lat
⁵⁶

osoba całkowicie głucha lub ślepa
osoba szalona
osoba będąca pod opieką kuratora
kobiety nie mógłby bronić osób trzecich
⁵⁷

osoba uprzednio skazana za cudzołóstwo, zdradę, krzywoprzysięstwo, zabójstwo lub inną zbrodnię tak poważną jak wymienione, lub poważniejszą
osoby skazane za delikt mniejszej wagi niż wymienione w poprzednim punkcie, mogły bronić się w swoich sprawach oraz sprawach najbliższych im osób (zstępnych, wstępnych, braci, żony, szwagrów, pasierbów i pasierbic, osób które podlegają jego opiece- np. sieroty której jest opiekunem)
⁵⁸

osoby duchowne mogły być obrońcami w swoich własnych sprawach, w sprawach w których stroną był ich kościół, zakon lub przełożeni, słudzy, osoby po których mają otrzymać spadek, osoby biedne i żyjące w nędzy. Duchowny który otrzymał dyspensę mógł bronić każdego.
⁵⁹

Podsumowując hiszpańskie prawo w zakresie pełnomocników profesjonalnych było niezwykle liberalne, każdy zdrowy mężczyzna niezależnie od jego pozycji społecznej czy wykształcenia (o ile potrafił udowodnić swoją wiedzę prawniczą) mógł być adwokatem. Nieliczne wymogi co do wykonywania tej profesji zostały wprowadzone aby uniknąć kauzaperderów oraz oszustów. Stan taki był charakterystyczny dla Hiszpanii i rozciągał się także w późniejszych latach na tzw. Nową Hiszpanię- w 1551 roku założony ustał Królewski Uniwersytet w Meksyku, z wydziałem prawa. 21 czerwca 1760 roku, Król Karol III zatwierdza statuty i konstytucje Meksykańskiego kolegium adwokatów, w których mowa jest o tym iż aby wykonywać zawód adwokata, należy dołączyć do stowarzyszenia adwokatów.
Największe zmiany w dostępie do zawodu i jego wykonywania zaszły po wprowadzeniu tzw. Plan Calomarde, 14 października 1824 roku. XIX wiek w całej Europie przebiegał niezwykle burzliwie, dotyczyło to także Hiszpanii. Na terenie kraju trwały bunty przeciwko monarchii, skutkujące częstymi zmianami władzy w kraju. Ferdynand VII w marcu 1808 został Królem Hiszpanii, wskutek abdykacji swojego ojca. Wcześniej był on aresztowany za udział w spisku liberałów, przychylnych cesarzowi francuskiemu – Napoleonowi Bonaparte. Po uzyskaniu władzy w Hiszpanii, Ferdynand znowu zwrócił się do Francji, z nadzieją na protekcję Napoleona, ten jednak zmusił go do abdykacji. Franciszek uzyskał tron w 1813 r., jednak jego rządy wzbudzały nienawiść społeczeństwa – rewolucjoniści popierający Konstytucję z 1812 roku, którą wyeliminował Franciszek, chcąc doprowadzić do swej władzy absolutnej, nie chcieli do tego dopuścić. W Hiszpanii zaczął się okres niszczenia wolności i wprowadzania coraz większych kontroli instytucji za pomocą Świętego Urzędu Inkwizycji. Nauka i kultura były redukowane do postanowień klerykalnych i dogmatycznych.
Doskonałym tego przykładem jest właśnie Plan Calomarde – stanowiący plan studiów oraz uregulowania uniwersytetów w Królestwie Hiszpańskim, stworzony przez Francisco Tadeo de Calomarde i wprowadzony 14 października 1824 roku. Jest to plan nakazujący porządek studiowania ściśle cenzurowany, kontrolę studentów oraz całkowite poddanie profesorów wobec władzy absolutnej. Tytuł VI tego rozporządzenia regulował wydziały prawa. Nauka na wydziale prawa trwała 7 lat, po jej zakończeniu uzyskiwało się tytuł licencjata, który upoważniał do pełnomocnictwa we wszystkich sądach Królestwa, jednakże aby używać tytułu adwokata należało studiować kolejny rok, polegający głównie na praktyce i złożeniu końcowego egzaminu. W roku 1826 został ustanowiony wymóg ukończenia 25 lat (w porównaniu do poprzedniego wymogu 17 lat). Kolejnym wymogiem było zatwierdzenie danego kandydata przez Radę oraz wpisanie do rejestru adwokatów. Karą za wykonywanie zawodu bez spełnienia wszystkich wymogów była zapłata 50 dukatów; zawieszenie w prawach na 6 miesięcy lub pozbawienie prawa do wykonywania zawodu.

Rozdział 2 Dostęp do profesji prawniczych w Polsce i w Hiszpanii

2.1 Zasady dostępu do profesji prawniczych w Polsce

2.1.1 Dostęp do zawodów prawniczych w Polsce przed 2005 rokiem

Zawód adwokata powszechnie uznawany jest w naszym kraju jako zawód trudno dostępny. Jeszcze przed 2005 rokiem, zasady dostępu do zawodu ustalane były wyłącznie przez samorządy prawnicze. Nie istniała żadna zewnętrzna forma nadzoru nad uczciwością i sprawiedliwością konkursu, egzaminy mogły przybierać najróżniejszą formę, pisemną ustną lub obie naraz, dodatkowo, formy egzaminów mogły różnić się w zależności od danej izby.
⁶⁰

Sytuacja taka stwarzała środowisko bardzo korzystne dla rozwoju oraz umacniania nepotyzmu, kolesiostwa oraz korupcji, służyła ona interesom wewnątrz-korporacyjnym zamiast interesowi publicznemu
⁶¹

. Sytuacja ta została zauważona przez Trybunał Konstytucyjny, który w wielu orzeczeniach dokonał jej krytyki.⁶²

Praktyka utrudniania dostępu do zawodu osobom spoza własnych kręgów, rozrosła się do tak ogromnych rozmiarów że wśród społeczeństwa polskiego zaczęto już nawet z tego żartować. Powstały anegdoty, takie jak np. :
„egzamin na aplikację adwokacką – kandydat staje przed komisją, pada pierwsze pytanie
– dlaczego chciałby pan zostać adwokatem? – kandydat odpowiada:
– ależ tato, nie wygłupiaj się”
albo
„Na egzaminie w Izbie Adwokackiej najważniejsze jest pierwsze wrażenie, które robimy już na wejściu. Jeśli kandydat wejdzie do pokoju i przywita się mówiąc: -dzień dobry szanowna komisjo- pewnym jest iż już nie zaliczył egzaminu. Zaliczą tylko Ci którzy wchodząc mówią „cześć wujku”.
Fakt powstawania takich anegdot, świadczy o przekonaniu panującym wśród Polskiego społeczeństwa o tym iż samorządy prawnicze traktują adwokaturę jako prywatną firmę, stanowiącą miejsce zatrudnienia dla swoich rodzin. Kolejnym czynnikiem wpływającym negatywnie na postrzeganie środowisk prawniczych jest nepotyzm oraz korupcja panująca na starszych polskich uczelniach prawniczych, takich jak Uniwersytet Gdański
⁶³

oraz Uniwersytet Wrocławski.
W 2005 roku 5 osób z Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego przyznało się do winy oraz dobrowolnie poddało się karze w wyniku śledztwa prokuratury Wrocławskiej w sprawie korupcji na tym wydziale. Prokuratura ustaliła między innymi że doktorzy z tego wydziału w zamian za korzyści finansowe w wysokości 2000 zł, załatwiali tytuł magistra prawa. Sprawę opisywały media, artykuł dostępny między innymi na stronie gazeta.pl ⁶⁴

Problem z nepotyzmem w polskim środowisku prawniczym nie polega na tym iż dobrzy prawnicy pomagają w drodze do zawodu swoim równie utalentowanych krewnym. Problem pojawia się gdy kiepscy prawnicy umożliwiają tą drogę swoim równie kiepskim krewnym, jednocześnie ograniczając dostęp osobom zdolnym, nie mających niestety wśród krewnych byłych działaczy partyjnych czy agentów Urzędu Bezpieczeństwa, mianowanych sędziami oraz adwokatami w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Sytuacja ta trwająca przez tyle lat, miała jeszcze jedną bardzo poważną konsekwencję, która omówiona zostanie po przedstawieniu danych EECB, dotyczących liczby prawników w państwach europejskich w zestawieniu z populacją danego państwa.

2.1.2 Dostęp do usług adwokackich w Polsce, na tle innych państw europejskich

Tabela 1. Dostęp do usług adwokackich w państwach europejskich.

 

	Liczba adwokatów	Populacja kraju	Liczba osób przypadających na jednego prawnika
AUSTRIA	5,496	8,414,638	1531
BELGIA	9,057	11,007,020	1215
CYPR	2,056	863,457	419
CZECHY	10,049	10,535,811	1048
DANIA	5,562	5,568,854	1001
ESTONIA	695	1,315,681	1893
FINLANDIA	1,893	5,357,537	2830
FRANCJA	50,314	63,460,000	1261
NIEMCY	153,251	81,757,600	533
WĘGRY	11,784	9,979,000	846
GRECJA	41,000	11,645,343	284
ISLANDIA	820	304,261	371
IRLANDIA	9,346	4,434,925	474
WŁOCHY(2008)	213,081	60,418,711	283
ŁOTWA	1,297	2,366,515	1824
LICHTENSTEIN	170	35,322	207
LITWA	1,680	3,401,138	2024
LUXEMBURG	1,771	472,569	266
MALTA (2008)	393	408,009	1038
HOLANDIA	15,542	16,696,700	1074
NORWEGIA	7,150	4,930,116	689
POLSKA [1]	10 524	38,192,000	3629
PORTUGALIA	27,188	10,607,995	390
RUMUNIA(2008)	16,998	19,042,936	1120
SŁOWACJA	4,964	5,422,366	1092
SŁOWENIA	1,330	2,012,917	1513
HISZPANIA	161,988	47,150,800	291
SZWECJA	4,601	9,360,113	2034
SZWAJCARIA	8,423	7,785,000	924
WLK.BRYT.2008	155,323	62,041,708	399

[1] Liczba adwokatów według raportu Naczelnej Rady Adwokackiej z 12 stycznia 2010 roku.

<http://bip.adwokatura.pl/pl/bip/varia/10_02_17_raport_o_liczbie_prawnikow/px_raport_ilu_naprawde_jest_prawnikow_w_polsce.pdf>

 

Źródło: http://www.ccbe.eu/fileadmin/user_upload/NTCdocument/table_number_lawyers1_1179905628.pdf

Dostępność usług adwokackich w Polsce jest najniższa w całej Europie. Liczba adwokatów w roku 2005 wynosiła 7933
⁶⁵

, natomiast do roku 2010 wzrosła o około 1/3. Nawet zakładając optymistyczną prognozę Naczelnej Rady Adwokackiej, zakładającą iż w 2013 roku liczba adwokatów wzrośnie do 14 000, liczba osób przypadających na jednego adwokata wynosiłaby 2728 (ponad 5ciokrotnie więcej niż w Niemczech, 10ciokrotnie więcej niż we Włoszech), gorszy stosunek odnotowuje się jedynie w Finlandii, jednakże nie dlatego iż w Finlandii także mamy do czynienia z tak patologiczną sytuacją, a dlatego iż w kraju tym, podobnie jak w Szwecji, istnieje tzw. low degree of regulation- niski stopień uregulowań dotyczących usług prawnych – mianowicie wykonywanie większości usług prawnych nie jest zarezerwowane dla oficjalnych profesji prawniczych, wobec czego nie istnieje tak wielka potrzeba rejestracji jako adwokat, jak w przypadku Polski
⁶⁶

. Sytuację tę mogłoby poprawić połączenie zawodów Radcy Prawnego i Adwokata, przy czym dopóki to nie nastąpi, nie można uwzględniać w takich porównaniach zawodu Radcy, ponieważ nie ma on uprawnień do reprezentowania klientów w sprawach karnych. Gdyby połączyć oba zawody, współczynnik wynosiłby 1012, a więc byłby porównywalny z innymi państwami. Naczelna Rada Adwokacka w swoich raportach, mających na celu zawsze ograniczanie dostępu do zawodu adwokata, powołuje się właśnie na ten współczynnik, a czasami nawet wlicza do liczby adwokatów także doradców podatkowych, komorników, notariuszy oraz rzeczników patentowych, licząc także aplikantów w tych zawodach, podając liczbę 68 tyś osób świadczących kwalifikowaną pomoc prawną w Polsce
⁶⁷

. Brzmi dobrze, jednakże jest to wprowadzanie w błąd, zważywszy iż jedynie 10 524 osoby w Polsce mają monopol na zastępstwo procesowe w sprawach karnych.

2.1.3 Dostęp do zawodów prawniczych w Polsce, aktualny stan prawny

Poprawa przepisów regulujących dostęp do zawodów prawniczych nastąpiła w 2005, wraz z tzw. ustawą Gosiewskiego.
Od nazwiska ówczesnego polityka oraz prawnika, posła na sejm z listy Prawa i Sprawiedliwości, który był jednym z pomysłodawców zmian legislacyjnych. Poseł zmarł tragicznie w Smoleńsku, podczas katastrofy samolotu prezydenckiego w 2010 roku.

Nowa forma przeprowadzania egzaminów wstępnych, tym razem nadzorowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości
Art. 75A pkt 1 ustawy z 26.5.1982

BAP

r. Prawo o adwokaturze, Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.,

dalej jako PrAdw.

to egzaminy wyłącznie pisemne, testowe, zawierające

BAP

150 pytań zawierających po trzy propozycje odpowiedzi, z których tylko jedna jest prawidłowa

⁶⁸

Prawidłowe odpowiedzi na co najmniej 100 pytań są wymagane aby zaliczyć test (wyjątkowo 90 prawidłowych odpowiedzi w przypadku aplikacji komorniczej). Za przygotowanie pytań odpowiada 9cio osobowy zespół, w skład którego wchodzi 5 przedstawicieli Ministra Sprawiedliwości, 2 przedstawicieli Naczelnej Rady Adwokackiej oraz 2 przedstawicieli Krajowej Rady Radców Prawnych
⁶⁹

. Przewodniczącym zespołu jest jeden z przedstawicieli Ministerstwa, wyznaczony przez Ministra Sprawiedliwości
⁷⁰

. Egzamin ma na celu sprawdzenie wiedzy między innymi z zakresu
⁷¹

prawa:

BAP

materialnego i procesowego prawa karnego,
materialnego i procesowego prawa wykroczeń,
prawa karnego skarbowego,
materialnego i procesowego prawa cywilnego,
prawa rodzinnego i opiekuńczego,
prawa gospodarczego,
spółek prawa handlowego,
prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
materialnego i procesowego prawa administracyjnego,
postępowania sądowoadministracyjnego,
prawa Unii Europejskiej,
prawa konstytucyjnego

BAP

prawa o ustroju sądów i prokuratur, samorządu adwokackiego,
radcowskiego i innych organów ochrony prawnej

w Rzeczypospolitej Polskiej.
Egzamin przeprowadzany jest raz w roku, zwykle jesienią( w 2012 roku egzamin odbędzie się w dniach 28-31 sierpnia 2012r.) Nie później niż 90 dni przed terminem egzaminu, kandydaci mogą zapoznać się poprzez Biuletyn Informacji Publicznej
⁷²

7

z wykazem tytułów aktów pranych które stanowią podstawę pytań testowych. W 2012 roku jest to 45 aktów prawnych na aplikację radcowską i adwokacką. Pozwala to na precyzyjne przygotowanie się na egzamin wstępny- dla porównania, przed ustawą Gosiewskiego liczba aktów była nieograniczona a forma egzaminu niewiadoma.
Dostęp do zawodu bez konieczności odbywania aplikacji jest możliwy dla niektórych grup podmiotów, wymienionych w ustawie. ⁷³,
osób, które posiadają stopień naukowy doktora nauk prawnych oraz w okresie
5 lat przed złożeniem wniosku o wpis na listę adwokatów,
łącznie przez okres co najmniej 3 lat:
a) zajmowały stanowisko referendarza sądowego, starszego referendarza
sądowego, aplikanta sądowego, aplikanta prokuratorskiego, aplikanta
sądowo-prokuratorskiego, asystenta sędziego, asystenta

prokuratora lub
b) wykonywały

BAP

wymagające wiedzy prawniczej czynności bezpośrednio
związane ze świadczeniem pomocy

BAP

prawnej przez adwokata lub radcę
prawnego na podstawie

umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej

BAP

w
kancelarii adwokackiej, zespole adwokackim, spółce cywilnej, jawnej,
partnerskiej, komandytowej, o których mowa w art. 4a ust. 1, lub kancelarii
radcy prawnego, spółce cywilnej, jawnej, partnerskiej, komandytowej,
o których mowa w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych.”

 

[/note]
Kolejną grupą podmiotów wobec których zmniejszone zostały wymogi aplikacyjne, są osoby które mogą przystąpić od razu do egzaminu końcowego, bez wcześniejszego egzaminu wstępnego oraz aplikacji.
⁷⁴
doktorzy nauk prawnych,

BAP

osoby, które przez okres co najmniej 5 lat w okresie nie dłuższym niż 8 lat
przed złożeniem wniosku o dopuszczenie do egzaminu zatrudnione były na
stanowisku referendarza sądowego, starszego referendarza sądowego, asystenta
sędziego lub asystenta prokuratora,
osoby, które po ukończeniu wyższych studiów prawniczych przez okres co
najmniej 5 lat w okresie nie dłuższym niż 10 lat przed złożeniem wniosku
o dopuszczenie do egzaminu wykonywały wymagające wiedzy prawniczej
czynności bezpośrednio związane ze świadczeniem

BAP

pomocy prawnej przez
adwokata lub radcę prawnego w

BAP

kancelarii adwokackiej, zespole adwokackim,
spółce cywilnej, jawnej, partnerskiej, komandytowej, o których mowa
w art. 4a ust. 1, lub kancelarii radcy prawnego, spółce cywilnej, jawnej,
partnerskiej, komandytowej, o których mowa w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 6
lipca 1982 r. o radcach prawnych, na podstawie umowy o pracę lub umowy
cywilnoprawnej,
osoby, które po ukończeniu wyższych studiów prawniczych przez okres co
najmniej 5 lat w okresie nie dłuższym niż 10 lat przed złożeniem wniosku
o dopuszczenie do egzaminu były zatrudnione w urzędach organów władzy
publicznej i wykonywały wymagające wiedzy prawniczej czynności bezpośrednio
związane ze świadczeniem pomocy prawnej na rzecz tych urzędów,

BAP

osoby, które zdały egzamin sędziowski, prokuratorski lub notarialny,
osoby, które zajmują stanowisko radcy lub starszego radcy Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa.”

Zarówno egzamin wstępny, jak i sama aplikacja są odpłatne. Wysokość opłat ustalana jest w drodze rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości. Zgodnie z obecnie obowiązującym rozporządzeniem,
⁷⁵.

opłata za egzamin wstępny na aplikację radcowską jest równa 50%
minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalonego na podstawie przepisów ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę,
Dz. U. Nr 200, poz. 1679, z 2004 r. Nr 240, poz. 2407 oraz z 2005 r. Nr 157, poz. 1314

obowiązującego w roku przeprowadzenia egzaminu.
W 2012 roku kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę wynosi 1,500 zł, wobec czego opłata ta wynosi 750,00 zł. Poprzednio, opłata za egzamin wstępny (zarówno dotyczy to egzaminu wstępnego na aplikację adwokacką jak i radcowską) równa była wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę.

BAP

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 grudnia 2005r. W sprawie wysokości opłaty za udział w egzaminie konkursowym na aplikację radcowską

oraz

⁷⁷[/note]

adwokacką.

Oprócz opłaty za egzamin wstępny, kandydata czekają opłaty roczne za aplikację, obliczane poprzez pomnożenie minimalnego wynagrodzenia za pracę przez liczbę ustalaną przez Ministerstwo. Rosnąca wskutek inflacji każdego roku wysokość minimalnego wynagrodzenia, sprawiałaby by iż każdego roku kandydatów czekałaby podwyżka opłaty rocznej, dlatego każdego roku pomniejszany jest czynnik. W 2007 roku płaca minimalna wynosiła 936 zł, w 2009 r. – 1276 zł, w 2011 r. – 1386 zł, natomiast w 2012 wynosi już 1500 zł. W 2012 roku został ustalony wspólny czynnik (zarówno dla aplikacji adwokackiej jak i radcowskiej) wynoszący 2,8.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 grudnia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wysokości opłaty rocznej za aplikację radcowską ⁷⁸

Oznacza to iż aplikanci za rok szkolenia płacić będą 4200 zł. W 2011 aplikanci radcowscy płacili 4851 zł (w 2009 roku został dla nich obniżony współczynnik z 4 do 3,5), natomiast gdyby nie obniżenie wartości czynnika, za rok szkolenia w 2012 płacić musieliby aż 5250 zł. Podsumowując koszt 3 letniego szkolenia wynosi w 2012 roku 12 600 zł (2,8 * 1500 zł * 3,5).
Samorządy prawnicze negatywnie zaopiniowały projektowane zmiany,
⁷⁹

jednakże każdego roku Minister Sprawiedliwości analizuje koszty szkolenia aplikantów w danym roku szkoleniowym, na podstawie sprawozdań finansowych przedstawianych przez samorządy adwokackie i radcowskie.

⁸⁰.

Z przeprowadzanych analiz wynika iż opłata wnoszona przez aplikantów pozostawia nadwyżki, często w wysokości kilkuset tysięcy złotych. Największa rozbieżność pomiędzy pobieranymi opłatami a faktycznymi kosztami ma miejsce w przypadku aplikacji notarialnej. W 2010 r. średni koszt szkolenia aplikanta wyniósł 3,8 tys. zł natomiast opłata wynosiła 5,3 tys. zł. Mimo tego, Krajowa Rada Notarialna zwróciła się z wnioskiem o zmianę wysokości opłaty za szkolenie aplikantów i zwiększenie jej wysokości na poziom sześciokrotności minimalnego wynagrodzenia za pracę. W 2012 roku byłoby to 31.500 zł za całość szkolenia, nie licząc opłat egzaminacyjnych. Jak łatwo przewidzieć, tak wysokie opłaty uniemożliwiłyby karierę notariusza większości absolwentom prawa, dopuszczając jedynie kandydatów z bardzo bogatych rodzin lub takich, wobec których Rada Notarialna zastosowałaby zwolnienie z opłat. Minister Sprawiedliwości pozostawił jednak wysokość opłaty za aplikację notarialną na ówczesnym poziomie.
W roku szkoleniowym 2007/2008 wysokość opłaty rocznej za aplikację adwokacką, radcowską i notarialną była równa czterokrotności minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalonego na podstawie przepisów ustawy

BAP
z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę
(Dz. U. Nr 200, poz. 1679, z późn. zm.)

[/note], w wysokości obowiązującej w dniu rozpoczęcia roku szkoleniowego.

poziomie.⁸¹
Do szkolenia dopuszczane są osoby które uzyskały pozytywną ocenę z egzaminu wstępnego, oraz:
korzystają w pełni z praw publicznych
mają pełną zdolność do czynności prawnych
ukończyły wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskały

BAP

tytuł magistra lub zagraniczne studia prawnicze uznane w

Polsce
są nieskazitelnego charakteru

Aplikacja adwokacka oraz radcowska są do siebie bardzo podobne zarówno pod względem czasu trwania, który wynosi trzy lata,
⁸²

jak i odpłatności. Teoretycznie różnicą jest zakres kształcenia, ponieważ podczas szkolenia dla radców prawnych, mniejsza uwaga jest poświęcana zagadnieniom z zakresu prawa karnego (Art. 76 ustawy PrAdw dopuszcza jednak możliwość organizowania szkoleń wspólnych dla aplikantów radcowskich i adwokackich). Wynika to z uprawnień radców prawnych, którzy w porównaniu do adwokatów mają je ograniczone w dziedzinie prawa karnego. Aplikant odbywa swoje szkolenie pod kierunkiem patrona,
⁸³

który zostaje wyznaczony przez dziekana okręgowej rady adwokackiej. Zadaniem patrona jest przygotowanie aplikanta adwokackiego do wykonywania zawodu adwokata.
⁸⁴

Aplikantom radcowskim oraz adwokackim przysługują uprawnienia do zastępowania odpowiednio radcy prawnego lub adwokata, nabywane z upływem czasu.

⁸⁵

⁸⁶

⁸⁷

W przypadku aplikanta radcowskiego, to może on

BAP

po upływie sześciu miesięcy od rozpoczęcia aplikacji radcowskiej

BAP

zastępować radcę prawnego przed sądami rejonowymi, organami ścigania i organami administracji publicznej.

Po upływie roku i sześciu miesięcy może on

BAP

zastępować radcę prawnego także przed innymi sądami, z wyjątkiem Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Trybunału Konstytucyjnego.
Aplikant radcowski może

także

BAP

sporządzać i podpisywać pisma procesowe związane z występowaniem radcy prawnego przed sądami, organami ścigania i organami administracji publicznej – z wyraźnego upoważnienia radcy prawnego, z wyłączeniem apelacji, skargi kasacyjnej i skargi konstytucyjnej. Aplikant adwokacki może zastępować radcę prawnego na takich samych zasadach jak adwokata, jeżeli radca prawny jest wspólnikiem w spółce adwokacko-radcowskiej.

.⁸⁸

Kolejnym etapem w drodze do zawodu adwokata lub radcy prawnego jest odbycie egzaminu zawodowego (końcowego) oraz uzyskanie wpisu na listę adwokatów lub radców prawnych. Do egzaminu zawodowego przystąpić mogą osoby które odbyły aplikacje. Egzamin końcowy jest odpłatny, a wysokość opłaty ustalaMinister Sprawiedliwości w porozumieniu z samorządami prawniczymi. W 2005 roku opłata wynosiła równowartość minimalnego wynagrodzenia za pracę, jednak w 2006 roku Minister Sprawiedliwości Zbigniew Ziobro zmienił wysokość opłaty na 75% minimalnego wynagrodzenia za pracę.

⁸⁹

⁹⁰

Opłata ta pozostała nie zmieniona i w 2012 wynosi 1125 zł.
⁹¹

Egzamin ma identyczną formę zarówno w przypadku aplikacji adwokackich jak i radcowskich
⁹²

składa się z 5 części pisemnych:
test składający się z zestawu 100 pytań, forma podobna jak w przypadku egzaminu wstępnego na aplikację (3 odpowiedzi, jedna poprawna)
zadanie z zakresu prawa karnego: przygotowanie aktu oskarżenia, apelacji lub sporządzenie opinii prawnej
zadanie z zakresu prawa cywilnego: przygotowanie pozwu, wniosku, apelacji lub sporządzenie opinii prawnej
zadanie z zakresu prawa gospodarczego: przygotowanie umowy, pozwu, wniosku, apelacji lub sporządzenie opinii prawnej
zadanie z zakresu prawa administracyjnego: przygotowanie skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego, skargi kasacyjnej do Naczelnego Sądu Administracyjnego lub sporządzenie opinii prawnej

Każda część egzaminu jest następnie oceniana przez komisję, aby wynik był pozytywny należy otrzymać ocenę pozytywną z każdej części egzaminu.

⁹³

⁹⁴

Pozytywny wynik egzaminu końcowego daje prawo do wpisu na odpowiednią listę, tym samym dając prawo wykonywania zawodu radcy lub adwokata.

2.2 Zasady dostępu do profesji prawniczych w Hiszpanii

Profesja prawnicza w Hiszpanii zawsze miała unikalną pozycję wśród zawodów prawniczych Unii Europejskiej. Reprezentacja klientów przed sądami nie jest zarezerwowana dla abogado, lecz raczej dla profesji zwanej procurador
⁹⁵

, która to profesja zajmuje się reprezentowaniem przed sądami. Abogado natomiast zajmuje się doradztwem prawnym. W przeciwieństwie do krajów takich jak Francja czy Włochy, gdzie występuje mnogość przepisów oraz ustaw odnoszących się do wykonywania zawodu prawnika, zasady obowiązujące w Hiszpanii są całkiem proste i czytelne. Istnieją dwie główne regulacje zawodów prawniczych. Pierwsza z nich to Estatuto General de la Abogacia Espańola
⁹⁶

(w dalszej części rozdziału zwana ustawą o Abogado). Drugą ustawą ważną dla prawnika, szczególnie w zakresie w którym reguluje interakcję Abogados z Procuradores, jest Ley Organica del Poder Judicial
⁹⁷

. Jest jeszcze trzecia regulacja, o której mowa będzie później. Mając na uwadze istnienie tak małej ilości przepisów, można wnioskować iż hiszpańskie stowarzyszenie prawnicze Consejo General ,odpowiednik polskich Izb oraz Rad zawodowych, ma dużo większą odpowiedzialność za funkcjonowanie zawodów prawniczych, niż w krajach w których ustawodawca szczegółowo reguluje każdy element związany z wykonywaniem zawodu. Tym co odróżnia jednak najbardziej Hiszpanię od innych państw jest system kwalifikacji do wykonywania zawodu. A właściwie odróżniał do niedawna , ponieważ zgodnie z prawem Unii Europejskiej, Hiszpania musiała dostosować swój liberalny system do takiego, jaki panuje w innych krajach Unii. Dla celów niniejszej pracy będzie jednakże ważne przedstawienie także stanu wcześniejszego, sprzed wejścia w życie przepisów Ley de acceso
⁹⁸

(ustawy ograniczającej dostęp do zawodu), ponieważ w dyskusji publicznej przed wyborami do parlamentu zawsze pojawia się obietnica złagodzenia norm przyznawania tytułów adwokata oraz innych profesji prawniczych. Hiszpańskie kolegium prawnicze, niedawno wywalczyło sobie obostrzenie norm regulujących dostęp do zawodu adwokata, jednakże jeszcze do niedawna, Hiszpania była krajem prezentującym najłagodniejsze kryteria dostępu.

2.2.1. Sytuacja przed wejściem w życie nowej ustawy o dostępie.

Uogólniając typowy proces kwalifikacji na prawnika wśród państw Unii Europejskiej zaczyna się uzyskaniem dyplomu uczelni prawniczej po odbyciu studiów prawniczych, następnie kandydata czeka okres aplikacji, podczas której odbywa on zajęcia teoretyczne oraz praktykę pod okiem swojego patrona, najczęściej w kancelarii prawniczej lub organie publicznym takim jak sąd lub prokuratura, aplikacja kończy się egzaminem zawodowym, oraz wpisem na listę osób wykonujących dany zawód. Dopiero wtedy kandydat staje się pełnoprawnym np. adwokatem. Hiszpański system mocno odbiegał od tego standardu. Uzyskanie tytułu abogado było szalenie łatwe, do uzyskania tytułu zawodowego wystarczyło ukończyć studia prawnicze.
⁹⁹

Kiedy kandydat osiągnął już dyplom uczelni, na której nauka trwa minimum 5 lat, mógł złożyć wniosek o rejestrację w colegio. Rejestracja tam oznacza iż jest on już abogado. Obowiązek rejestracji wynika z ustawy o abogado.
¹⁰⁰

Artykuł 11 stanowi iż rejestracja jest obowiązkowa, chyba że przepis szczegółowy stanowi odmiennie. Artykuł stanowi także iż prawnik może być zarejestrowany tylko w jednym Colegio, w którym będzie wykonywał większość zajęć wynikających z jego profesji, oraz gdzie będzie miał swoją siedzibę
¹⁰¹

. Aby zostać zarejestrowanym w Colegio, należy spełnić kilka warunków. Są one wymienione w art 12 ustawy o abogado. Pierwszy z nich wymaga aby kandydat miał obywatelstwo Hiszpańskie, lub obywatelstwo jednego z krajów członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiej Strefy Gospodarczej. Po drugie, kandydat musi posiadać pełną zdolność do czynności prawnych – przede wszystkim być pełnoletnim. Po trzecie, co było już omawiane, musi posiadać dyplom hiszpańskiej uczelni prawniczej, lub dyplom zagraniczny uznawany za odpowiadający hiszpańskiemu dyplomowi uczelni prawniczej. W przypadku kandydata z Polski będzie to dyplom ukończenia studiów jednolitych magisterskich, kierunek prawo na wydziale prawa i administracji. Po czwarte, musi wypełnić wstępne wymogi danego Colegio.
¹⁰²

Łatwość z jaką osoba mogła zostać w Hiszpanii abogado, za czym idzie dużo liczba osób posługujących się tytułem, sprawiła iż zaistniała potrzeba odróżniania abogados którzy faktycznie czynnie wykonują zawód (czynnych) od tych którzy tego nie robią. W tym celu ustawa o Abogado zakłada pewne wytyczne. Przede wszystkim, abogado który ma zamiar praktykować prawo nie może być skazany za przestępstwo, które to skazanie dyskwalifikuje go z wykonywania zawodu prawniczego. Po drugie, nie mogą istnieć wobec niego żadne ograniczenia lub zakazy wykonywania zawodu abogado. Po trzecie, Ci którzy uzyskali uprawnienia do wykonywania zawodu prawniczego w innym kraju członkowskim Unii Europejskiej, wypełniając warunki ustawowe, mogą wykonywać go w Hiszpanii, pod warunkiem iż nie narusza to ograniczenia co do wykonywania funkcji publicznych. Ostatnią wytyczną jest obowiązek uzyskania ubezpieczenia.
¹⁰³

Powyższe wyłączenia, zakazy oraz nakazy co do wykonywania zawodu prawnika zawierają się w ustawie o abogado. Wypełniwszy wszystkie warunki, kandydat składa przysięgę, po której jest już członkiem Colegio i tym samym zostaje abogado.

2.2.2. Wpływ wcześniejszych, łagodnych uregulowań Hiszpańskich, na absolwentów prawa Polskich uniwersytetów

Taki stan rzeczy spotykał się oczywiście z częstym niezadowoleniem hiszpańskich adwokatów, którzy patrząc na swoich kolegów z innych krajów Unii Europejskiej, zapewne marzyli o ograniczeniu konkurencji na rynku świadczenia usług prawnych. Równocześnie, korzystne względem innych krajów członkowskich warunki, często skłaniały absolwentów uczelni prawniczych z innych krajów, (takich jak np. Polska gdzie dostęp do zawodu jest bardzo ograniczony) do wyjazdu do Hiszpanii w celu zdobycia tytułu adwokata. Po okazaniu dyplomu uczelni, jego nostryfikacji i wpisie na listę, osoba taka mogła już teoretycznie wrócić do swojego kraju i tytułować się adwokatem. Wielu młodych Polskich adwokatów uzyskało tytuł zawodowy właśnie tą drogą, pomijając trudną aplikację.
¹⁰⁴

Powstało w Polsce nawet kilka firm, oferujących na swoich stronach internetowych pełen zakres usług, związanych ze zdobyciem uprawnień zawodowych. Ogłoszenia takie pojawiają się do dzisiaj, jednakże mając na uwadze zmianę przepisów Hiszpańskich, należy je uznać za próbę wyłudzenia pieniędzy, od sfrustrowanych absolwentów uczelni wyższych, dla których osiągnięcie tytułu adwokata w Polsce jest z różnych powodów niemożliwe. Po zmianie przepisów i ograniczeniu dostępu do zawodu adwokata w Hiszpanii, osoby zajmujące się załatwianiem tytułów w Hiszpanii powinny stracić wszystkich klientów, jednakże ilość ogłoszeń świadczy inaczej. Teraz zamiast samego wpisu na listę i nostryfikacji tytułu, świadczone usługi mają na celu ułatwienie odbycia praktyki i zdania egzaminu. Warto podjąć się oceny takich procederów, chociażby ze względu na to iż ogłoszenie to, według strony google analitics
¹⁰⁵

, zajmującej się śledzeniem ruchu na komercyjnych oraz amatorskich stronach internetowych, otrzymało kilkaset wyświetleń w ciągu tygodnia, znajdując się na serwisie ogłoszeniowym notującym 79 000 wejść na dzień. Świadczy to o zainteresowaniu takimi ofertami wśród absolwentów Polskich uczelni prawniczych, którzy nadal wyszukują podobnych ogłoszeń.

2.2.3 Nowe zasady dostępu do zawodu adwokata w Hiszpanii

Ley 34/2006, de 30 de octubre, sobre el acceso a las profesiones de Abogado y Procurador de los Tribunales (ustawa 34/2006 z dnia 30 października 2006 r. – o dostępie do zawodów adwokata i zastępcy procesowego) jest aktem który był długo oczekiwany przez adwokaturę Hiszpańską. Temat ograniczenia dostępu do wykonywania profesji adwokata, poprzez zwiększe wymagań stawianym kandydatom do wpisu na listę adwokatów, podejmowany był wielokrotnie podczas kongresów adwokatury hiszpańskiej(Leon w 1970, Palma de Mallorca w 1989, La Coruńa w 1995, Sewilla w 1999 oraz Salamanca w 2003).
¹⁰⁶

Ustawa weszła w życie po 5 letniej vacatio legis, w 31 październiku 2011 roku. Razem z nią wchodzi w życieReal Decreto 775/2011, de 3 de junio, por el que se aprueba el Reglamento de la Ley 34/2006, de 30 de octubre, sobre el acceso a las profesiones de Abogado y Procurador de los Tribunales , jest to Królewski Dekret będący rozporządzeniem wykonawczym do rzeczonej ustawy. Akty te wprowadzają przepisy radykalnie zmieniające obowiązujące do tej pory wymogi co do ubiegania się o wstąpienie do hiszpańskiej adwokatury.
Główną zmianą niesioną przez ustawę Ley de Acceso jest wprowadzenie obowiązkowego szkolenia dla kandydatów do profesji adwokata, wprowadzając de facto system aplikacyjny, znany z innych krajów UE, takich jak Polska. Kandydat, oprócz wypełnienia dotychczasowych wymogów, omówionych w poprzednim dziale, musi pozytywnie ukończyć curso de formacion, czyli specjalne szkolenie dla kandydatów na adwokata.
¹⁰⁷

Ponad to, musi on odbyć okres praktyki zawodowej
¹⁰⁸

oraz zdać egzamin końcowy.
¹⁰⁹

Szkolenie aplikantów wynosi co najmniej 60 kredytów ECTS
System Transferu Punktów ¹¹⁰

, co odzwierciedla wkład pracy wymaganej do zaliczenia pełnego roku akademickiego. Prawo do prowadzenia szkoleń, uzyskały akredytowane przez Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Edukacji i Nauki uczelnie (prywatne i publiczne) oraz szkoły prawa prowadzone przez kolegia adwokackie
¹¹¹

. Kolejny etap, prácticas externas, czyli praktyka zawodowa, odbywana poza placówką szkoleniową, trwa minimum 30 kredytów ECTS, czyli pół semestru. Praktyki odbywa się pod okiem patrona, czyli adwokata z doświadczeniem zawodowym wynoszącym minimum 5 lat. Miejsca w których można odbywać praktykę, wymienione są w artykule 15 Królewskiego Dekretu 775/2011 i są to:
sądy
spółki lub kancelarie adwokackie
departamenty prawne lub działy HR urzędów administracji publicznej
instytucje państwowe
przedsiębiorstwa
Ostatnim etapem jest przystąpienie do egzaminu końcowego, przeprowadzanego przez komisje egzaminacyjną. Każdy region autonomiczny ma właściwą dla siebie komisję, jednakże termin egzaminu będzie każdego roku identyczny dla całej Hiszpanii
¹¹²

. Skład komisji to:
reprezentant Ministerstwa Sprawiedliwości
reprezentant Ministerstwa Edukacji
reprezentant wspólnoty autonomicznej
adwokat o stażu co najmniej 5 letnim
procurador (adwokat sądowy) o stażu minimum 5 letnim (uczestniczy w przypadku gdy kandydat chce zostać adwokatem sądowym)
profesor prawa
reprezentant Consejo General del Poder Judicial
Wynik egzaminu może być jedynie pozytywny (apto) lub negatywny (no apto). Nie stosuje się skali ocen, tak jak np. podczas egzaminu kończącego aplikację w Polsce.
¹¹³

Egzamin jest identyczny na całym terytorium Hiszpanii, składa się z dwóch części:
Test sprawdzający wiedzę nabytą podczas kursu, do oceny z testu wliczana jest ocena uzyskana podczas kursu, stanowiąca 20% zaliczenia.
Kazus wybrany przez kandydata spośród przedstawionych mu do wyboru.

Podsumowując, pomimo obostrzenia zasad dostępu do profesji prawniczych w Hiszpanii, trwająca 1,5 roku aplikacja zakończona egzaminem nadal może wydawać się atrakcyjna dla absolwentów prawa, w porównaniu do Polskiej, 3 letniej aplikacji.

Rozdział 3: Dostęp do wykonywania profesji prawniczych w państwach Unii Europejskiej

Przez wiele lat, aby zostać adwokatem w Hiszpanii, wystarczyło ukończyć studia prawnicze, uzyskując tytuł „Licenciado en Derecho” (odpowiednik polskiego „magister prawa”) oraz zapłacić niewielką tzw. kwotę inkorporacyjną w celu dołączenia do Colegio de Abogados (stowarzyszenia adwokackiego). Taka sytuacja byłaby nie do pomyślenia w większości krajów Unii Europejskiej, co czyniło z Hiszpanii kraj z bardzo wyjątkową sytuacją wśród ludzi praktykujących prawo. Większość krajów Unii Europejskiej wymagają odbycia pewnego okresu praktyk, lub aplikacji, zanim dany kandydat będzie mógł wykonywać zawód prawniczy. Ważną kwestią dotyczącą wykonywania zawodu prawniczego w Unii Europejskiej, jest kwestia ujednolicenia systemu kształcenia oraz uznawania tytułów naukowych, a także kwestia wymogów co do zdobycia uprawnień pozwalających na podjęcie praktyki zawodowej
¹¹⁴

. Jednym z założeń Wspólnoty jest utworzenie wspólnego rynku
Art. 2 TWE

a niezbędne do tego jest także dążenie do sformułowania przez europejskie uniwersytety ujednoliconych programów kształcenia prawniczego
¹¹⁵

. Niniejszy rozdział ma na celu porównanie wymagań stawianym kandydatom na adwokatów w państwach Unii Europejskiej, względem wykształcenia oraz praktyki zawodowej. Porównanie jest przedstawione w formie tabel, w każdej z których znajduje się nazwa danego państwa, wraz z nazwą profesji prawniczej w języku danego państwa, opis wymagań dotyczących wykształcenia, oraz wymagań dotyczących przygotowania praktycznego- zawodowego.

Tabela 2: Dostęp do profesji prawniczych w krajach UE

 

AUSTRIA – Rechtsanwalt

Wymagania dotyczące wykształcenia:

● Tytuł magistra prawa[1] ● Diplomstudium lub równowartość 240 ECTS ● Po ukończeniu kształcenia uniwersyteckiego, kandydat na prawnika nazywany jest „Rechtsanwaltwarter”

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● 5 lat kształcenia zawodowego[2], wśród których: minimum 9 miesięcy praktyki w sądzie austriackim oraz 3 lata praktyki w kancelarii adwokackiej[3], oraz 42 dni wykładów teoretycznych w Anwaltsakademie[4] ● Wpis do rejestru w stowarzyszeniu prawniczym, poprzedzony egzaminem- Rechtanwaltsprufung[5]

[1] Magister prawa jest tytułem używanym w Polsce, jest to odpowiednik używanego w innych krajach europejskich tytułu „Licensed in law”, czyli „Licencjonowany w prawie” (np. Hiszp. Licenciado en Derecho, Licenciatura en Derecho) od tej zasady isnieją także wyjątki, niektóre kraje mają swoje własne tytuły np Włochy „Doctore in Giurisprudenza”, jednakże dla celów zestawienia używany będzie tytuł magistra prawa

[2] Art.1 (2d) Rechtsanwaltsordnung, RGBL 96/1868

[3] Art.1 (2d) Rechtsanwaltsordnung

[4] Art. 1 (2f) Rechtsanwaltsordnung

[5] Art. 1 (2e) Rechtsanwaltsordnung

 

BELGIA – Avocat / Advocaat / Rechtsanwalt

Wymagania dotyczące wykształcenia:

● 5 letnie studia prawnicze w języku francuskim, flamenco lub niemieckim. ● Tytuł magistra prawa Licence en Droit[1], nie są to studia jednolite- po ukończeniu pierwszych 2 lat studiów zdobywa się tytuł „canditature en Droit” (kadet w prawie) ● Po ukończeniu kolejnych 3 lat – Licence en Doit/Licenciaat (Licencjonowany w prawie – magister prawa)

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● kandydat jest uznawany za „przyszłego adwokata” (prospective avocat) już w chwili zapisu na aplikację, składa wtedy przysięgę[2] ● brak egzaminu wstępnego na aplikację ● aplikacja trwająca 3 lata, pierwszy rok w stowarzyszeniu adwokatów, następnie w kancelariach itp. ● aplikacja odbywana pod opieką patrona ● 60 godzin wykładów oraz zajęć praktycznych (ćwiczeń) ● po 2 latach praktyki egzamin końcowy

[1] Art. 428 Gerechtelijk Wetboek – Belgijski kodeks sądowy z 1967 roku

[2] Art. 429 Grechtelijk Wetboek; przysięga składana zostaje podczas publicznego zgromadzenia

w Hof van Beroep( sąd apelacyjny), kandydat musi zostać rekomendowany przez adwokata będącego na liście conajmniej 10 lat.

BUŁGARIA – Advocat

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa uzyskany po 5 letnich studiach

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

Istnieją dwie możliwości: ● 5 letnie doświadczenie w wykonywaniu zawodu prawniczego, po czym możliwy jest wpis do stowarzyszenia adwokackiego. [1] Wpis na listę bez egzaminu dotyczy także doktorów prawa. ● Egzamin państwowy dla tych z kandydatów, którzy nie mają 5 letniego doświadczenia w wykonywaniu zawodu prawniczego. Po zaliczeniu egzaminu uzyskuje się tytuł młodszego adwokata, na czas 2 lat. Po upływie tego okresu, uzyskuje się tytuł adwokata.[2]

[1] Bulgaria Attorney Act, State Gazette No. 80/27.09.1991-Ustawa o samorządzie adwokackim, Rozdział II, art. 6 pkt 3

[2] Bulgaria Attorney Act, State Gazette No. 80/27.09.1991-Ustawa o samorządzie adwokackim, Rozdział II, art. 4 pkt 1

CYPR – Dikigoros

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Brak egzaminu wstępnego na aplikację ● Aplikacja: -12 miesięcy praktyk, lub 9 miesięcy praktyk w kancelarii adwokackiej która działa conajmniej od 5 lat -Zajęcia praktyczne oraz teoretyczne, kursy prowadzone przez zawodowych prawników: sędziów, adwokatów oraz doradców podatkowych.[1] ● Zaliczenie egzaminu końcowego, wpis na listę adwokatów

[1] Lawyers Act 180(Ι)/2002, Rozdział drugi

 

CZECHY – Advokát

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Brak egzaminów wstępnych ● 3 letnia aplikacja, prowadzona przez Czeską Radę Adwokacką (Ceska advokatni komora) ● Kursy praktyczne oraz teoretyczne, aplikacja jest bezpłatna, kończy się egzaminem[1] ● Egzamin końcowy

[1] Art. 61 Act of legal profession No. 85/1996 Coll. 13 Marzec 1996

DANIA – Advokat

Wymagania dotyczące wykształcenia:

● Tytuł magistra prawa[1], otrzymany poprzez studia prawnicze na Uniwersytecie w Kopenhadze lub Aarhus

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Brak egzaminu wstępnego na aplikację ● 3 letnia aplikacja, podczas której aplikant uczestniczy w zajęciach praktycznych oraz wykładach z teorii. Możliwe jest odbycie części praktyk w policji.[2] ● Pod opieką patrona, który zwykle jest adwokatem ● Aplikant może występować, za zgodą swojego patrona, w sądach rangi niższej (Underret), nie może występować przed sądami Landsret ani Hojesteret (Sąd Najwyższy) ● Rada Generalna Stowarzyszenia Adwokatów w Danii stworzyła specjalny komitet zajmujący się koordynacją i programem aplikacji[3] ● Podczas trwania aplikacji, aplikant jest oceniany ustnie oraz pisemnie ● Po ukończeniu aplikacji, aplikant zostaje mianowany adwokatem, przez ministra sprawiedliwości ● Może wtedy występować przed sądami Underret (sąd pierwszej instancji), jednak aby występować przed sądem Landsret, musiałby zdać specjalny egzamin ● Po przepracowaniu minimum 5 lat przed sądami Landsret, można ubiegać się o uprawnienie do występowania przed Sądem Najwyższym (Hojesteret)

[1] Art. 119 (2) Retsplejenloven

[2] Art. 119 (2) Retsplejenloven (I mindst 3 ar har vaeret I praktisk juridisk virksomhed)

[3] Art.143-145a Retsplejenloven – Lov om rettens pleje (ustawa o organizacji urzędów sprawiedliwości)

ESTONIA – Vandeadvokaat

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

Dostęp do wykonywania zawodu nie jest ograniczony aplikacją. Jednakże w Estonii, tylko członkowie Estońskiego Stowarzyszenia Prawniczego, mogą udzielać usług prawnych jako pełnomocnicy[1]. Wymogiem do członkostwa, jest zaliczenie pisemnego egzaminu. Członkowie stowarzyszenia dzielą się na asystentów, którzy zawód swój wykonują pod okiem patrona, starszych asystentów, wykonujących swój zawód pod opieką adwokata, oraz samych adwokatów. Aby zatem otrzymać tytuł równoważny polskiemu adwokatowi, należy wcześniej przepracować conajmniej 2 lata jako asystent, lub conajmniej jeden rok jako starszy asystent.[2]

[1] Rozdział 3, art.22, punkt 3 Ustawy o Stowarzyszeniu Prawników (Bar Association Act)

[2] Rozdział 3, art. 26, punkt 1 Ustawy o Stowarzyszeniu Prawników (Bar Association Act)

 

FINLANDIA – Asianajaja / Advokat

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa, uzyskany po 5 letnich studiach prawniczych[1]

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● 4 lata prakyki, z których 2 lata w kancelarii prawniczej[2] ● praktyka nadzorowana przez Fińskie Stowarzyszenie Prawnicze ● egzamin końcowy, które zaliczenie zezwoli już na używanie tytułu „advokat” lub „asianajaja”[3]

[1] Sekcja 3(1) Lag om advokater (ustawa o adwokaturze)

[2] Sekcja 3 Lag om advokater, oraz sekcja 4 statutu fińskiego stowarzyszenia prawniczego Helsinki 24041959/191 2000/671

[3] W Finaldii obowiązują 2 języki urzędowe, Szwecki oraz Fiński, „advocat” to nazwa Szwecka, natomiast „Asianajaja” to nazwa Fińska.

FRANCJA – Avocat

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa, 5 letnie studia na wydziale prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Po studiach prawniczych, kandydata czeka egzamin wstępny do centrum szkoleniowego (CRFPA, Centres Regionaux de formation professionelle d’advocats)[1]. Przygotowanie na egzamin ma miejsce na wydziale prawa danego uniwersytetu, natomiast sam egzamin jest organizowany raz w roku przez centrum szkoleniowe. ● Kolejnym etapem na drodze do dostępu do wykonywania profesji prawniczej jest uzyskanie dyplomu CAPA (Certificat d’Aptitude à la Profession d’Avocat). Zanim kandydaci zostaną dopuszczeni do egzaminu, czeka ich 18 miesięczne szkolenie.[2]

[1] Dekret Ministerstwa Sprawiedliwości z 6 grudnia 2004 roku w sprawie restrukturyzacji CRFPA

[2] Art. 97 et 98 du décret n° 91-1197 du 27 novembre 1991 organisant la profession d’avocat. (Dekret o organizacji profesji prawniczej z 27 listopada 1991)

 

GRECJA – Dikigoros[1]

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa, 4 letnie studia na wydziale prawa[2]

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● 18 miesięczna praktyka, w tym conajmniej 30 godzin na sali rozpraw.[3] ● Egzamin końcowy, ustny oraz pisemny

[1] Profesja prawnicza w grecji jest regulowana przez Kodex Dikigoron, 3026/1954, 6/8.10.1954

[2] Zgodnie z art. 16 Konstytucji Grecji edukacja na poziomie wyższym może być prowadzona tylko przez uczelnie państwowe. Jedynie więc na takich uczelniach kształci się prawników. Istnieją trzy wydziały prawa: na Uniwersytecie w Atenach, Salonikach i w Komotini

[3] Aristides N. Hatzis, „Greek Legal Profession”, artykuł z serwisu prawniczego <http://jurist.law.pitt.edu/WORLD/greece.htm>

 

ŁOTWA – Zve-rina-ts advoka-ts

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● 3 letnia aplikacja, podczas której sprawdzana jest wiedza z zakresu prawa cywilnego oraz karnego, w ramach aplikacji kandydat jest obowiązany do wykonania prac badawczych z zakresu prawa cywilnego oraz karnego, każda z nich o obiętości conajmniej 25 stron.[1] ● Egzamin końcowy[2]

[1] Edward Lestrade, The regulation of lawyers in Latvia, opublikowane w http://ssrn.com/abstract=971190

[2] Statutes of the Latvian Collegium of Sworn advocates (Adopted in the General Assembly of the Sworn advocates of Latvia on the 21st of May, 1993.With the amendments by 21.04.1995., 23.04.1999 and 29.04.2005. decisions of the General Assembly.)

UKRAINA

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Ukończone studia prawnicze

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Adwokatem może zostać obywatel Ukrainy który: ● Ukończył 2-letnią praktykę zawodową ● Zdał egzamin adwokacki ● Otrzymał „certyfikat uprawniający do podjęcia praktyki adwokackiej”

LITWA – Advokatas

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Brak egzaminów wstępnych ● Aplikacja 2 letnia, aplikant obowiązany jest każdego roku uzyskać 12 punktów, przyznawanych między innymi za: obecność na seminariach, udział w sympozjach, publikacje artykułów o tematyce prawnej) ● Patronat adwokata z doświadczeniem zawodowym minimum 5 letnim ● Egzamin końcowy

 

LUXEMBURG – Avocat

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa oraz CCDL (cours complementaires– kurs uzupełniający prawa Luxemburskiego)[1]

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Po ukończeniu kursu CCDL, kandydat zostaje wpisany jako aplikant adwokacki na listę. Rozpoczyna się wtedy aplikacja, trwająca 2 lata.[2] ● Patronat adwokata sądowego, posiadającego doświadczenie zawodowe nie mniejsze niż 5 lat ● Kursy praktyczne oraz teoretyczne trwające nie mniej niż 6 miesięcy, pozostała część aplikacji to zajęcia praktyczne.[3] ● Egzamin końcowy, ustny oraz pisemny

[1] Art. 6 Loi du 10 aout 1991 sur la profession d’avocat

[2] Art. 3 Reglement grand-ducal du 21 janvier 1978 portant organisation du stahe judiciaire et reglement l’acces au notariat, Journal Officiel du Grand-Duche de Luxemburg, Recueil de Legislacion, A-No 3, 27 janvier 1878, s.40

[3] Art. 12 i 13 Reglement grand-ducal du 21 janvier 1978 portant organisation du stahe judiciaire et reglement l’acces au notariat

 

MALTA – Avukat / Prokuratur Legali

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

Wymagany co najmniej 1 rok praktyki w kancelarii adwokackiej, oraz potwierdzenie znajomości prawa Maltańskiego poprzez egzamin u 2 sędziów[1]. Adwokaci są mianowani przez prezydenta Malty.

[1] Sekcja 81 kodeksu organizacji i procedury cywilnej

 

NIEMCY – Rechtsanwalt

Wymagania dotyczące wykształcenia:

● Tytuł Hochschulereise / abitur / lub równoznaczny ● Studia prawnicze 4 letnie[1] ● Tytuł magistra prawa – przed 2010 rokiem nie istniał wymóg posiadania dyplomu, wystarczyło zdać egzaminy końcowe (Erste Juristische Staatsprufung)

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Pierwszy egzamin zawodowy- „Referenderexamen”, w formie ustnej oraz pisemnej, dotyczący zagadnień prawa cywilnego, karnego, procesowego, wspólnotowego, filozofii prawa oraz historii prawa. ● Obowiązkowa praktyka „Referendariat”[2] – państwowa, 2 letnia praktyka – pod patronatem adwokata, może on zezwalać aplikantowi na udział w sprawach cywilnych[3] – zajęcia w grupach, prowadzone przez sędziów i urzędników państwowych ● Dodatkowa, fakultatywna praktyka 6 miesięczna ● Drugi egzamin państwowy „Zweites Staatsexamen[4]”, forma usta i pisemna, sprawdzający zdolności nabyte podczas aplikacji. Pozytywne zdanie tego egzaminu, skutkuje przyznaniem tytułu asesora (Einheitjurist) ● Wpis obowiązkowy do Stowarzyszenia Adwokatów.

[1] Paragraf 5 Deautsches Richtergesetz (DriG) z 19 kwietnia 1972, 1972 BGBI I, strona 713

[2] Paragraf 5d Deautsches Richtergesetz

[3] Paragraf 5b Deautsches Richtergesetz

[4] Paragraf 5d Deautsches Richtergesetz

 

PORTUGALIA – Advogado

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Egzamin wstępny na aplikację ● 24 miesięczna aplikacja, oparta na punktach ECTS ● Egzamin końcowy

 

RUMUNIA – Avocat

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Egzamin wstępny ● 2 letnia aplikacja ● Egzamin końcowy

SŁOWENIA – Odvetnik / Odvetnica

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● 4 letnia praktyka, odbywana w kancelarii adwokackiej, notarialnej lub urzędzie, zakończona egzaminem państwowym

SZWECJA – Advocat

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa[1]

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● 5 lat praktyki, minimum 3 lata w kancelarii prawniczej, lub publicznym biurze pomocy prawnej[2] ● Egzamin potwierdzający kwalifikacje[3]

[1] Rozdział 8, sekcja 2 Rattegangsbalken (Szwecki kodeks procedur prawnych)

[2] Rozdział 8, sekcja 2 Rattegangsbalken; art.3 Stadgar for Sveriges Advocatsamfund (Prawo Szweckiego Kolegium Prawniczego, odpowiednika Polskiej Naczelnej Rady Adwokackiej lub Krajowej Izby Radców Prawnych)

[3] Sveriges Advokatsamfund infor Advokateexamen na stronie www.advokatsamfundet.se

WĘGRY – Ügyvéd

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Brak egzaminu wstępnego na aplikację ● Aplikacja trwająca 3 lata, organizowana przez Kolegium Adwokackie ● Kursy teoretyczne oraz praktyczne ● Państwowy egzamin końcowy

WŁOCHY – Avvocato

Wymagania dotyczące wykształcenia:

Tytuł magistra prawa , 5 letnie studia prawnicze (do niedawna 4 letnie)[1]

Wymagania dotyczące przygotowania zawodowego:

● Aplikacja trwająca 2 lata, odbywana w kancelarii adwokata który jest jednocześnie patronem aplikanta (tutor dominus). Aplikant zwany jest „practicanto”. ● Organizowana i nadzorowana przez Kolegium Adwokackie ● Dzieli się na nieobowiązkową część teoretyczną, oraz obowiązkową część praktyczną. Część teoretyczna, odbywa się w „scuole di specializzazione per le professione legali”[2] ● Egzamin końcowy pisemny oraz ustny

[1] „Essere in possesso della laurea in giurisprudenza confierta o conformata in una universita del regno”

Art. 17(4) Regio Decreto Legge 27 novembre 1933, n. 1578, „Ordinamente delle profesioni di avvocato e di procuratore’, Gazzetta Officiale, n. 281, 5 dicembre 1933, Serie Generale; Convertito in legge, con modificazioni, dalla Legge 22 gennaio 1934, n.36

[2] Decreto Legislativo 17 novembre 1997, n. 398, „Modifica alla disciplina del concorso per uditore giudiziario e norme sulle scuole di specializzazione per le proffesione legali, a noma dell’articolo 17, commi 113 e 114 della legge 15 maggio 1997, n. 12, Gazzetta Officiale n.269 del 18 novembre 1997

Rozdział 4 Prawo swobody przedsiębiorczości oraz prawo swobody świadczenia usług w odniesieniu do profesji prawniczych

Prawo swobody przedsiębiorczości oraz prawo swobody świadczenia usług w odniesieniu do profesji prawniczych rozszerzają zasadę swobodnego przepływu osób. To na tej podstawie prawnicy uzyskują możliwość swobodnego przemieszczania się, dzięki czemu swoboda przedsiębiorczości oraz świadczenia usług, czyni możliwym prowadzenie swojej własnej praktyki prawniczej na rynku międzynarodowym. Jak zostało przedstawione w poprzednich rozdziałach, dostęp do wykonywania zawodów prawniczych, w większości państw jest uregulowany bardzo surowo, zatem swoboda świadczenia usług przez zagranicznych prawników na przestrzeni ostatnich lat budzi wiele kontrowersji. W niniejszym rozdziale przedstawiona zostanie analiza podstawowych swobód Unii Europejskiej, pod względem świadczenia usług prawnych.

4.1 Różnica pomiędzy swobodą przedsiębiorczości a swobodą świadczenia usług

Swoboda przedsiębiorczości i swoboda świadczenia usług mają osobne miejsca w traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (swoboda przedsiębiorczości TFUE artykuł 49 i następne, swoboda świadczenia usług artykuł 56 TFUE i następne). Jednakże mimo tego, istnieje wiele podobieństw, czasami tak bliskich, iż rozróżnienie tych dwóch podstawowych zasad funkcjonowania Unii Europejskiej, staje się trudne. Zasady te są podobnie skonstruowane, umieszczone zostały w traktacie jedna po drugiej a niektóre postanowienia zaliczają się do obu swobód. Na pierwszy rzut oka widać wspólne cechy obu zasad. Ponadto, u podstaw obu uregulowań leży jeden cel, dążenie do wyeliminowania wszelkiej dyskryminacji. Jednakże w traktacie, obie swobody zostały od siebie rozdzielone, ze względu na istnienie różnicy pomiędzy konkretnymi osobami a danymi usługami, jako dwóch osobnych czynników wytwórczych
¹¹⁶

. Podobnie obie swobody były uznawane za różne w aktach legislacyjnych regulujących prawo do swobodnego przemieszczania się prawników: z 22 Marca 1977 roku dotycząca swobody świadczenia usług przez prawników
¹¹⁷

. Jednakże nowa dyrektywa
¹¹⁸dotycząca usług na rynku wewnętrznym

, niejako scala obie zasady, odnosząc się do nich jednocześnie, regulując normy, mające na celu ułatwienie korzystania z obu swobód.
Sąd również zauważa podobieństwo obu swobód. Przykładem niech będzie najsłynniejsza sprawa z zakresu ustalania granic pomiędzy swobodą świadczenia usług a swobodą przedsiębiorczości, sprawa Reinharda Gebharda
¹¹⁹

, obowiązkowo omawiana na zajęciach prawa europejskiego na studiach prawniczych. W orzeczeniu Sąd zauważył iż 4 podstawowe swobody powinny być podobnie uregulowane. Formuła ustanowiona na podstawie sprawy Gebharda
¹²⁰

, nie stosuje podziału na swobodę świadczenia usług i swobodę przedsiębiorczości. Rozwój prawa europejskiego oraz orzecznictwo Sądu, sprawia iż linia podziału między przedsiębiorczością a świadczeniem usług staje się coraz mniej wyraźna. Jest to oczywiste biorąc pod uwagę iż regulacje swobód miały swój początek w 1957 roku
¹²¹

, i kiedy weźmiemy pod uwagę jak wiele zmieniło się przez kolejne lata. Podróż z Gdyni do Zakopanego trwa dłużej niż podróż z Gdyni do Barcelony; kontakty biznesowe wkroczyły w całkiem nowy wymiar, wraz z upowszechnieniem się konferencji wideo, podpisów cyfrowych oraz dostępu do rachunków poprzez telefony komórkowe. Usługi prawnicze mogą przybierać najróżniejsze formy, ta różnorodność w połączeniu z ogromnymi możliwościami technicznymi komplikuje stosowanie i rozumienie prawa. Jako iż prawnicy korzystają z obu swobód, ważne jest zrozumienie jak rozróżniać i wykorzystywać te dwa zagadnienia.
Różnica pomiędzy świadczeniem usług a prowadzeniem przedsiębiorstwa nie zależy od rodzaju świadczonych usług lecz raczej od więzi pomiędzy osobą a Państwem Członkowskim. Granicę pomiędzy tymi dwiema swobodami wyznacza więc chwila w której osoba samo zatrudniona, może być uznana za wystarczająco powiązana z Państwem w którym gości, żeby stać się przedsiębiorcą a nie tylko świadczącym usługi. Podsumowując, głównym rozróżnieniem jest siła powiązania pomiędzy osobą a obcym Państwem, a nie np. długość pobytu osoby w danym Państwie.
Stały dostawca usług jest uznany za przedsiębiorcę w Państwie Członkowskim jeśli jego celem jest świadczenie tam usług bez przewidywanego terminu końcowego, po którym świadczenie to miałoby ustać, czyli np. zakładając tam kancelarię prawną. W sprawie Gerbharda, niemiecki prawnik wyruszył do Włoch, aby tam prowadzić kancelarię prawniczą. Sąd po dokładnym rozpatrzeniu sprawy i zbadaniu czy w tym przypadku mamy do czynienia ze stosowaniem swobody świadczenia usług czy może jednak swobody przedsiębiorczości, orzekł że jednak we Włoszech pełnił on rolę przedsiębiorcy. Sąd zauważył że swoboda świadczenia usług przedstawia się gdy osoba świadcząca usługi ma zamiar robić to w charakterze tymczasowym, podczas gdy swoboda działalności przedsiębiorcy przejawia się chęcią działania w sposób trwały, ciągły i stabilny, wpisując się niejako w system ekonomiczny danego państwa goszczącego
¹²²

. Tymczasowy charakter świadczenia usług jest określany w odniesieniu do okresowej i nieregularnej działalności. Sąd zastrzegł także iż samo stworzenie niezbędnej do prowadzenia usług infrastruktury (takiej jak biuro, kancelaria itp.) nie jest wystarczającym czynnikiem aby uznać świadczącego usługi za przedsiębiorcę.
¹²³

4.2 Skala zjawiska korzystania ze swobód europejskich przez prawników

„W społeczeństwie opartym na poszanowaniu prawa prawnik pełni szczególną rolę. Jego obowiązki nie ograniczają się do sumiennego wypełniania zadań wyznaczonych mu w zakresie dozwolonym przepisami prawa. Prawnik winien służyć interesom sprawiedliwości, a także podmiotom, które powierzyły mu dochodzenie i ochronę swoich wolności i praw, przy czym ma obowiązek nie tylko bronić interesów klientów, ale także służyć im poradą. Szacunek dla pracy wykonywanej przez prawnika leży u podstaw praworządnego i demokratycznego społeczeństwa.” – rola prawnika w społeczeństwie, Kodeks Etyki Prawników Europejskich.
¹²⁴

Tak ujęta rola prawnika w preambule Kodeksu Etyki Prawników Europejskich pozwala, na pierwszy rzut oka, na podjęcie wątpliwości co do sensu świadczenia usług prawnych poza granicami swojego państwa. Czego szukać mogą poza granicami swojego państwa, prawnicy, na których nałożone zostało brzemię tak ważnej i odpowiedzialnej roli w społeczeństwie swojego kraju. Jednakże, dzięki błyskawicznemu rozwojowi prawa europejskiego, w szczególności utworzeniu jednego rynku na obszarze Unii Europejskiej, obowiązki i możliwości prawnika, nie ograniczają się jedynie do kraju w którym zdobył wykształcenie. Kwestię tego, jak bardzo popularne jest świadczenie usług prawnych, poza granicami swojego kraju, od wielu lat bada Rada Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy. Co roku wysyłają oni prośbę u udostępnienie przez odpowiednie stowarzyszenia prawnicze państw europejskich, danych z rejestrów adwokatów prowadzonych przez te stowarzyszenia, między innymi właśnie liczbę zarejestrowanych prawników europejskich, czyli takich którzy zarejestrowani zostali poza granicą swego własnego państwa
¹²⁵

. CCBE udostępnia co kilka lat wyniki takich badań
¹²⁶

, niestety ze znacznym opóźnieniem. Najbardziej aktualne wyniki pochodzą z roku 2010, jednakże mimo tego iż w chwili pisania pracy jest już rok 2012, to nie wszystkie stowarzyszenia prawnicze zdążyły przesłać dane. Sytuacja taka zmusza do przedstawienia także poprzednich wyników badań. Poniżej przedstawiona zostanie tabela z wynikami badań dotyczącymi prawników europejskich, na przestrzeni trzech ostatnich badań, aby zilustrować skalę zjawiska oraz zaobserwować jaka jest tendencja w skali rejestracji. Badania odbywały się kolejno w 2006, 2008 oraz 2010 roku. Prezentowane liczby to suma prawników wykonujących zawód na podstawie art. 2 oraz art. 10 dyrektywy 98/5/WE, są to zatem zarówno prawnicy egzekwujący swoje „prawo do wykonywania zawodu posługując się tytułem zawodowym uzyskanym w kraju pochodzenia
¹²⁷

” jak i prawnicy którzy uzyskali zezwolenie od właściwych organów tego państwa zezwolenie na wykonywanie zawodu prawnika przyjmującego Państwa Członkowskiego i prawo do wykonywania zawodu posługując się tytułem zawodowym odpowiadającym temu zawodowi w tym Państwie Członkowskim.
¹²⁸

Tabela 3 : Liczba prawników zagranicznych w krajach europejskich
<http://www.ccbe.eu/fileadmin/user_upload/NTCdocument/table_number_lawyers1_1179905628.pdf>
<http://www.ccbe.eu/fileadmin/user_upload/NTCdocument/2008_table_of_lawyer1_1337776531.pdf >
<http://www.ccbe.eu/fileadmin/user_upload/NTCdocument/2010_table_of_lawyer1_1337839511.pdf >

	2006	2008	2010
AUSTRIA	60	81	107
BELGIA	411	580	Brak danych
BUŁGARIA	0	17	Brak danych
CYPR	13	19	26
CZECHY	46	63	99
DANIA	24	24	17
ESTONIA	8	16	Brak danych
FINLANDIA	5	5	6
FRANCJA	128	706	785
NIEMCY	Brak danych	297	351
WĘGRY	67	40	71
GRECJA	85	182	184
ISLANDIA	1	2	Brak danych
IRLANDIA	33	32	Brak danych
WŁOCHY	Brak danych	264	Brak danych
ŁOTWA	5	7	10
LICHTENSTEIN	19	20	27
LITWA	2	7	9
LUXEMBURG	104	163	320
MALTA	Brak danych	3	Brak danych
HOLANDIA	49	46	Brak danych
NORWEGIA	41	6	Brak danych
POLSKA	34	65	Brak danych
PORTUGALIA	82	88	103
RUMUNIA	Brak danych	Brak danych	Brak danych
SŁOWACJA	68	98	109
SŁOWENIA	5	6	12
HISZPANIA	Brak danych	163	847
SZWECJA	15	14	14
SZWAJCARIA	173	221	316
WLK.BRYT.	301	329	Brak danych

Źródło: http://www.ccbe.eu/fileadmin/user_upload/NTCdocument/table_number_lawyers1_1179905628.pdf

Można założyć iż dane z roku 2010 przedstawiają najbardziej aktualną sytuację, jednakże konieczne było także zawarcie poprzednich badań, ze względu na to iż niektórym państwom członkowskim nie udało się przedstawić danych. Jak łatwo zauważyć, w ogromnej większości, tendencja jest rosnąca i z roku na roku przybywa prawników korzystających z możliwości świadczenia usług prawnych poza granicami państwa pochodzenia. Komentarzu wymaga drastyczny wzrost liczby prawników w Hiszpanii między 2008 a 2010, oraz we Francji 2006 i 2008, jako iż jest to wzrost w przypadku Francji o prawie 600% i w przypadku Hiszpanii ponad 500%. Niestety strona internetowa CCBE nie zawiera żadnego sprostowania lub wyjaśnienia takich różnic. Jedyna informacja jaką udaje się zdobyć to to, iż za badanie we Francji odpowiada „national Council of Bars, observatoire@cnb.avocat.fr.”. Niestety nie udało się nawiązać kontaktu, jednakże po sprawdzeniu poprzednich wyników, okazuje się iż dziwne rezultaty to norma w przypadku francuskiego stowarzyszenia
¹²⁹

: w 2004 roku podano iż 493 zagranicznych prawników korzysta we Francji z wykonywania usług na podstawie przepisów Dyrektywy 98/5/EC, natomiast w 2005 roku podano już tylko 200, w 2006 już 128.
¹³⁰

. Niczym nie wyjaśniony spadek liczby o 50% w tamtych latach, oraz wzrosty o prawie 600% w ostatnich latach, pozwalają przypuszczać iż w przypadku Francji, dane przedstawiane przez ich stowarzyszenie prawnicze, nie są zbyt wiarygodne. W przypadku Hiszpanii natomiast, można przypuszczać iż ogromny wzrost liczby rejestrujących się prawników między 2008 a 2010, spowodowany został nadchodzącym wejściem w życie ustawy „Ley de Acceso”, ograniczającej w ogromnym stopniu dostęp do profesji prawniczej.
¹³¹

Należy także zaznaczyć, iż liczby te nie odzwierciedlają tego, jakich dokładnie czynności może dokonywać prawnik na mocy oficjalnych uprawnień zawodowych w danym kraju. Istnieje bowiem wiele różnic między poszczególnymi państwami, co do uprawnień osób z tytułami adwokata, względem osób bez takiego tytułu. Przykładem niech będzie doradztwo prawne, które w wielu krajach nie jest regulowane przepisami prawa, przez co prawnicy którzy ograniczają się do doradztwa, nie występując w charakterze pełnomocnika przed sądami powszechnymi, nie muszą dokonywać rejestracji, wynikiem czego nie są uwzględni w powyższych statystykach. Zestawienie to pokazuje jednak iż istnieje pokaźna liczba prawników korzystających ze swobód, w szczególności w krajach które uznawane są za serca ekonomii Unii Europejskiej, takich jak Belgia (Bruksela), Luxemburg (siedziba Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości) czy Niemcy (Frankfurt). W pozostałych państwach można domniemywać iż najwięcej zarejestrowanych prawników zagranicznych, to prawnicy mający swe kancelarie w pobliżu granicy.

Zakończenie

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu mało kto wyobrażał sobie swobodne przekraczanie granic wewnątrz Unii Europejskiej przez prawników chcących świadczyć usługi prawne w obcym państwie. Badania nad swobodą przemieszczania się wewnątrz Wspólnoty Europejskiej w odniesieniu do osób świadczących usługi prawne, dowodzą iż postęp w ciągu ostatnich lat jest ogromny, zarówno jeśli chodzi o prawo do swobodnego świadczenia usług prawnych poza granicami państwa uzyskania kwalifikacji jak i zainteresowania wśród samych prawników korzystaniem z systemu swobód europejskich. Bliższe przyjrzenie się funkcjonowaniu tego systemu ukazuje iż działa on prawidłowo, jednakże konieczne są dalsze prace, aby dostosowywać jego ewolucję do faktycznego rozwoju wspólnego rynku usług prawniczych w przyszłości. Dużą rolę w tym zakresie odgrywał zawsze Trybunał Europejski, wskazując właściwy kierunek rozwoju, wyjaśniając kwestie międzynarodowej praktyki prawniczej w odniesieniu do ograniczeń swobody przemieszczania się. Mowa tu głównie o sprawie Gebhard’a, będącej kamieniem milowym w zakresie rozwoju swobody przemieszczania się, w której to sprawie została ukazana możliwość tworzenia takich ograniczeń, które nie są dyskryminujące. Interpretacje Trybunału stanowiły fundament pod późniejsze regulacje prawne.
Zauważyć można tzw. tendencję powrotu do źródeł, a więc do prawników Ius Commune Europaeum- kiedy to w średniowieczu młodzi mężczyźni z całej Europy przybywali do miasta Bolonii aby studiować nowo odkryte prawo rzymskie, oraz kanoniczne. Byli oni prawdziwymi praktykami prawa europejskiego, nie miało wtedy znaczenia z jakiego kraju pochodził dany prawnik, ponieważ większość ówczesnych systemów prawnych opierała się na prawie kanonicznym oraz rzymskim. Wraz z postępująca integracją europejską będziemy świadkami coraz większego zainteresowania transgranicznym świadczeniem usług prawnych, oraz rosnącego zapotrzebowania na elastycznych prawników, dla których granice nie stanowią bariery nie do przebycia i którzy nie boją się systemów prawnych obcych państw.
Jednym z ograniczeń które kraje członkowskie mogą nakładać aby ograniczyć stosowanie zasad swobód europejskich jest stosowanie surowych wymogów kwalifikacyjnych do uzyskania tytułu pozwalającego na świadczenia usług prawnych w danym kraju. Mogą to być trudne egzaminy oraz wymogi odbywania szkoleń dla prawników zagranicznych, chcących skorzystać ze swobód europejskich. Łatwo zrozumieć jest, iż lobby adwokackie próbuje uchronić się przed napływem konkurencji zza granicy w krajach takich Włochy czy Hiszpania, gdzie na jednego adwokata przypada ok. 300 osób, czy Niemcy, gdzie na jednego adwokata przypada osób ok. 500 Trudniej zrozumieć sytuację gdy samorząd adwokacki blokuje dostęp do zawodu młodym absolwentom w kraju gdzie liczba osób przypadających na jednego adwokata wynosi ponad 3,5 tysiąca. Zgodnie z przytaczanymi w pracy danymi, koszt zdobycia uprawnień adwokackich w Polsce przewyższa 10cio krotność minimalnej pensji, co skutecznie uniemożliwia przeciętnemu absolwentowi prawa podjęcie aplikacji adwokackiej, mimo tego, samorządy nadal wnoszą o podniesienie tych kwot i protestują gdy tylko pojawia się głos o obniżeniu kosztów. Do tego dochodzą jedne z najtrudniejszych w całej Unii Europejskiej wymogi zaliczenia tejże aplikacji, w tym egzamin zawodowy oceniany przez sam samorząd. Mimo zauważalnej poprawy, która nastąpiła wraz z wejściem w życie tzw. ustawy Gosiewskiego, to jednak nadal daleko w Polsce do sytuacji którą można by nazwać łatwym dostępem do usług adwokackich. Połączenie zawodów Radcy Prawnego oraz Adwokata, wydaje się w tej sytuacji prawidłowym rozwiązaniem, tym bardziej iż jak zostało wykazane w Rozdziale 2, ich szkolenia odbywają się na niemal identycznych zasadach. Nie ma zatem argumentów za ograniczonymi uprawnieniami Radców Prawnych, oraz utrzymywaniem sytuacji niezwykłej w skali europejskiej, posiadania dwóch, niemal identycznych profesji prawniczych, wymagających podobnego wyszkolenia, z których jedna ma znacznie ograniczone uprawnienia. Ułatwienie dostępu do usług prawnych wysokiej jakości, szczególnie w sprawach karnych, powinno być celem prawodawcy i należy na to zwrócić uwagę.

 

BIBLIOGRAPHY

 

Bibliografia

Pozycje książkowe:
Adamson Hamish, Free Movement of Lawyers, Londyn 1998
Arnull Anthony, The European Union and its Court of Justice, Oxford 2006
Bagnell John, The Cambridge Medieval History, Tom 6, s.726
Bojarska Barbara, Piaśnica, Gdańsk 2009
Bonner Robert, Lawyers and Litigants in Ancient Athens: The Genesis of the Legal Profession, Nowy Jork 1927
Bereza Arkadiusz, Zawód radcy prawnego, Warszawa 2011
Calderon Luis Algar, The Legal Professions in Spain, Oxford 1993
Cicero, De Oratore II, Tłumaczenie John May, Oxford 2001
Claessens Sjoerd Joseph Franciscus Johannes, Free Movement of Lawyers in the European Union, Maastricht 2008
Crook John Anthony, Law and Life of Ancient Rome , Nowy Jork 1967, s.90
Davies Norman, Powstanie ’44, Warszawa 2004, s.611
Digesta, księga 3.1 de postulando
Ellul Jaques, Historias de las Instituciones de la Antiguedad
Encyklopedia Brittanica (pod redakcją Mortimer J. Adler, William Benton i Charles E. Swanson)
García Gallo, Nuevas observaciones sobre la obra legislativa de Alfonso X, Anuario de Historia del Derecho espańol, Nr 46 s. 509-570, 1976
Hanel Gustav, Lex Romana Visigothorum, Berlin 1849 (reedycja 1962)
Jones Arnold Hugh Martins, The Later Roman Empire, Oxford 1964
Kirsh Johan Peter, The Catholyc Encyclopedia, Nowy Jork 1921 (Reedycja 2012)
King Peter, King Chindasavind and the First Territorial Law-Code of the Visigothic Kingdom, Oxford 1980
Klapisch-Zuber, Women in the Fifth to the Tenth Century, s.74.
Krajewski Piotr, Sitek Bronisław, Rzymskie prawo publiczne, Olsztyn 2006
Krzemiński Zdzisław, Historia warszawskiej adwokatury, Warszawa 2009
Krzemiński Zdzisław, Etyka adwokacka. Teksty, orzecznictwo, komentarz, Warszawa 2008
Maciejewski Tadeusz, Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2011
Mourret Francois, A history of the Catholic church, Tom 3s.259
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu , Wyd. Pallottinum , Poznań 1989
Rojewski Michał, Aplikacje prawnicze, komentarz, Warszawa 2005
Sójka Zielińska Katarzyna, Historia Prawa, Warszawa 2011
Tacyt, Annały księga XI
Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium libri novem
Wybicki Józef, Życie Moje, Kraków 1927

CZASOPISMA I ARTYKUŁY:
Hernandez Alfonso, Perspectivas actuales sobre la ley de acceso, Abogados & actualidad 06
Lestrade Edward, The regulation of lawyers in Latvia, opublikowane w http://ssrn.com/abstract=971190
Shoufu Jin, Der Furchtsame und der Unschuldige: Über zwei sozio-juristische Begriffe aus dem alten Ägypten, Journal of Near Eastern Studies, Październik 2003, Vol. 62, Nr. 4: str. 268-273
Sitek Bronisław., O ujednolicaniu wykształcenia prawniczego we Wspólnocie Europejskiej, Państwa i Prawo 1998 z.1 poz.59 s. 60
Urszczak Wojciech, Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego, Studia z dziejów państwa i prawa polskiego, III, Łódź 1999 s.97-115
Zaborski Marcin, Zarys ustroju i dziejów Adwokatury Polskiej, Palestra 11-12/2003
Zajda Aleksander, Staropolskie nazwy osób występujących przed sądem oparte na prasł. *per-ti i ich historia w języku polskim, LingVaria Rok I nr 2, Kraków 2006

AKTY PRAWNE
Rozporządzenia, dyrektywy i decyzje Unii Europejskiej :
Council Directive 77/249/EEC of 22 March 1977 to faciliate the effective exercise by lawyers of freedom to provide services, [1977], OJ L 78/17
Council Directive 89/48/EEC of 21 December 1988 on a general system for recognition of higher-education diplomas awarded on completion of professional education and training of at least three years duration, [1989], OJ L 19/16
Council Directive 92/51/EEC of 18 June 1992 on a second general system for the recognition of professional education and training to supplement Directive 89/48/EEC, [2002], OJ L209
Directive 98/5/EC of the European Parliament and of the Council of 16 February 1998 to faciliate practise of the profession of lawyer on a permanent basis in a Member State other than that in which the qualification was obtained, [1998], OJ L 77/36
Directive 1999/42/EEC of the European Parliament and of the Council of 7 June 1999 establishing a mechanism for the recognition of qualifications in respect of the professional activities covered by the directives on liberisation and transitional measres and supplementing the general systems for the recognition of qualifications, [1999] OJ L 1201/77
Directive 2005/36/EC of the European Parliament and of the Council of 7 September 2005 on the recognition of professional qualifications, [2005], OJ L 255/22
Directive 2006/123/EC of the European Parliament and of the Council of 12 December 2006 on Services in the Internal Market, [2006] OJ L 376/36
Resolution on the Legal Professions and the general interest in the functioning of legal systems, P6_TA(2006)0108, 23.03.2006
Źródła krajowe:

BAP

Dekret z dnia 24 maja 1945 r. o tymczasowych przepisach uzupełniających prawo o ustroju adwokatury. Dz.U.

1945 nr 25 poz. 146

BAP

Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o wyjątkowym

dopuszczaniu

BAP

do obejmowania stanowisk sędziowskich, prokuratorskich i notarialnych oraz do wpisywania na listę adwokatów.

Dz.U.

1946 nr 4 poz. 33

BAP

Ustawa z dnia 19 grudnia 1963 r. o ustroju adwokatury. Dz.U.

1963 nr 57 poz. 309

BAP

Ustawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze.

Dz.U. 1982 nr 16 poz. 124
Ustawa

BAP

z dnia 6 lipca 1982 r. o Radcach Prawnych Dz.U.

02.123.1059
Ustawa

BAP

z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej Dz. U. Nr 112, poz. 1198

Ustawa

BAP

z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę Dz. U.

2002 nr 200, poz. 1679

BAP

Ustawa z dnia 8 października 2004 r. o zmianie ustawy o Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych i wojewódzkich komisjach dialogu społecznego oraz o zmianie niektórych innych ustaw

BAP

Dz. U. 2004 r. nr 240, poz. 2407

BAP

Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za pracę oraz o zmianie innych ustaw

BAP

Dz. U.2005 Nr 157, poz. 1314

BAP

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 grudnia 2005r. w sprawie wysokości opłaty za udział w egzaminie konkursowym na aplikację

adwokacką. Dz.U. 2005 nr 244 poz. 2067

BAP

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 grudnia 2005r. w sprawie wysokości opłaty za udział w egzaminie konkursowym na aplikację radcowską. Dz.U.

2005 nr 244 poz. 2071

BAP

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 stycznia 2006 r.

zmieniajace

BAP

rozporządzenie w sprawie wysokości opłaty za udział w egzaminie radcowskim Dz.U.

2006 nr 15 poz. 113
Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 3 września 2009 r. w sprawie wysokości opłaty za egzamin wstępny na aplikację radcowska.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 grudnia 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wysokości opłaty rocznej za aplikację radcowską. Dz. U. Nr 289, poz. 1702

Źródła hiszpańskie:
Ley Organica 6/1985, de 1 de julio, del Poder Judicial, BOE, de 2 de julio de 1985, BOE núm. 157 de 02/07/1985
31 de octubre de 2011 la Ley de acceso al ejercicio de la profesión de abogado, BOE-A-2006-18870
Estatuto General de la Abogacia Espańola, Real Decreto 658/2001 de 22 de junio, BOE no. 164 de 10 de julio de 2001
Real Decreto 775/2011, de 3 de junio, por el que se aprueba el Reglamento de la Ley de acceso al ejercicio de la profesion de abogado, BOE-A-2011-10459

Pozostałe źródła zagraniczne:
Maltan Code of Organization and Civil Procedure, CAP.12 1st August, 1855
Rechtsanwaltsordnung, RGBL 96/1868
Reglement grand-ducal du 21 janvier 1978 portant organisation du stahe judiciaire et reglement l’acces au notariat, Journal Officiel du Grand-Duche de Luxemburg, Recueil de Legislacion, A-No 3, 27 janvier 1878
Regio Decreto Legge 27 novembre 1933, n. 1578, „Ordinamente delle profesioni di avvocato e di procuratore’, Gazzetta Ufficiale, n. 281, 5 dicembre 1933, Serie Generale; Convertito in legge, con modificazioni, dalla Legge 22 gennaio 1934, n.36
Rattegangsbalken, Szwecki Kodeks Postępowania Cywilnego, SFS 1942:740
Kodex Dikigoron, 3026/1954, 6/8.10.1954
Lag om advokater 12.12.1958/496
Stadgar for Sveriges Advocatsamfund, Stadgarna för Sveriges advokatsamfund antogs av Advokatsamfundets fullmäktige den 25–26 maj 1962
Gerechtelijk Wetboek, Publicatie :31-10-1967 nummer :1967101054 bladzijde :11360
Deautsches Richtergesetz z 19 kwietnia 1972, 1972 BGBI I
Kodeks etyki Rady Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy, przyjęty przez Radę w dniu 28 października 1988
Loi du 10 aout 1991 sur la profession d’avocat, Au Mémorial A n° 58 du 27.08.1991
Bulgaria Attorney Act, State Gazette No. 80/27.09.1991
Décret n° 91-1197 du 27 novembre 1991 organisant la profession d’avocat.
Statutes of the Latvian Collegium of Sworn advocates, Adopted in the General Assembly of the Sworn advocates of Latvia on the 21st of May, 1993.With the amendments by 21.04.1995., 23.04.1999 and 29.04.2005. decisions of the General Assembly.
Cech Act of legal profession No. 85/1996 Coll. 13 Marzec 1996
Decreto Legislativo 17 novembre 1997, n. 398, „Modifica alla disciplina del concorso per uditore giudiziario e norme sulle scuole di specializzazione per le proffesione legali, a noma dell’articolo 17, commi 113 e 114 della legge 15 maggio 1997, n. 12, Gazzetta Officiale n.269 del 18 novembre 1997
Statut Fińskiego Stowarzyszenia Prawniczego, Helsinki 24041959/191 2000/671
Cyprus Lawyers Act 180(Ι)/2002
Eesti Advokatuuri Eetikakoodeks Muudetud Eesti Advokatuuri 21.02.2008.a üldkogu otsusega nr 4
Retsplejenloven LBK nr 1063 af 17/11/2011

ORZECZENIA, INNE DOKUMENTY:

Odpowiedź

BAP

podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości – z upoważnienia ministra

-na interpelację nr 17743 w sprawie opłat za aplikacje korporacyjne.
Raport Naczelnej Rady Adwokackiej z 12 stycznia 2010 roku, o liczbie prawników
Sprawa 55/94, Gebhard v. Consiglio dell’Ordine degli Avvocati e Procuratori di Milano, Zb. Orz. 1995, s. I–4165
Sprawozdanie sądowe z procesu 16 przywódców Polski Podziemnej, Wydawnictwo Komisariatu Ludowego Sprawiedliwości ZSRR
Wyrok z dnia

BAP

18 lutego 2004 r. w sprawie o sygn. P21/02 (OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 9

STRONY INTERNETOWE:

Biuletyn Informacji Publicznej
http://bip.adwokatura.pl/

Jurist Law Pitt
http://jurist.law.pitt.edu/

Komisja Europejska
http://ec.europa.eu

Gazeta.pl
http://gazeta.pl/

Global Legal Practises Resource
http://www.personal.psu.edu

Google Analytics
http://www.google.com/analytics/

Internetowy System Aktów Prawnych
www.isap.sejm.gov.pl

Internetowa Czytelnia Cervantes
http://bib.cervantesvirtual.com/

Ministerstwo Sprawiedliwości
http://ms.gov.pl/pl/

Portal Lex
http://www.lex.pl/

Rzeczpospolita
http://blog.rp.pl/

Swedish Bar Association
www.advokatsamfundet.se

The Council of Bar Association
www.ccbe.org/

1. Bronisław Sitek, O ujednolicaniu wykształcenia prawniczego we Wspólnocie Europejskiej, Państwo i Prawo 1998, z.1, s. 59-64
2. <http://www.ccbe.eu/fileadmin/user_upload/NTCdocument/2010_table_of_lawyer1_1337839511.pdf >
3. T. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2011, s.6
4. Shoufu Jin, Der Furchtsame und der Unschuldige: Über zwei sozio-juristische Begriffe aus dem alten Ägypten, Journal of Near Eastern Studies, Październik 2003, Vol. 62, Nr. 4: str. 268-273
5. T. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2011, s. 4.
6. T. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2011, s. 7.
7. Księga Królewska [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu , Wyd. Pallottinum , Poznań 1989
8. K. Sójka Zielińska, Historia Prawa, Warszawa 2011, s. 22.
9. Encyklopedia Britannica
10. Robert J. Bon nerrrrrr, Lawyers and Litigants in Ancient Athens: The Genesis of the Legal Profession, New York 1927, s. 202.
11. Robert J. Bonner, Lawyers and Litigants in Ancient Athens: The Genesis of the Legal Profession, New York 1927, s. 206
12. Robert J. Bonner, Lawyers and Litigants in Ancient Athens: The Genesis of the Legal Profession, New York 1927, s.208
13. Cicero, De Oratore II.71,adAtt.1.20;Liv.XXXIV.4
14. Tacyt, Annały, księga XI , tekst 5.
15. B. Sitek , Rzymskie prawo publiczne, s.103
16. J. A. Crook, Law and Life of Ancient Rome , s.90.
17. Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium libri novem, 8.3
18. Digesta, księga 3.1 de postulando punkt
19. B. Sitek , Rzymskie prawo publiczne, s. 104.
20. B. Sitek, Rzymskie prawo publiczne, s.106.
21. A. H. M. Jones,The Later Roman Empire, s.515
22. Arkadiusz Bereza “Zawód radcy prawnego” s 15
23. Z. Krzemiński, Historia warszawskiej adwokatury, Wstęp
24. J.P. Kirsh, Encyklopedia katolicka
25. W. Urszczak, Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego
26. W. Urszczak, Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego
27. Arkadiusz Bereza, Zawód radcy prawnego, s 16
28. Arkadiusz Bereza, Zawód radcy prawnego, s 16
29. Aleksander Zajda, Staropolskie nazwy osób wyst. przed sądem oparte na prasł. *per-ti i ich historia w języku polskim
30. J. Wybicki, Życie Moje, Kraków 1927 s.14
31. J. Wybicki, Życie Moje, Kraków 1927 s.15
32. J. Wybicki, Życie Moje, Kraków 1927 s.25
33. J. Wybicki, Życie Moje, Kraków 1927 s.25
34. Arkadiusz Bereza, Zawód radcy prawnego, s .19
35. Arkadiusz Bereza, Zawód radcy prawnego, s .20
36. Arkadiusz Bereza, Zawód radcy prawnego, s .20
37. Zdzisław Krzemiński, Etyka adwokacka. Teksty, orzecznictwo, komentarz, s.1
38. Zdzisław Krzemiński, Etyka adwokacka. Teksty, orzecznictwo, komentarz, s.2
39. Zdzisław Krzemiński, Etyka adwokacka. Teksty, orzecznictwo, komentarz, s.2
40. Marcin Zaborski, Zarys ustroju i dziejów Adwokatury Polskiej,
41. Barbara Bojarska, Piaśnica, s.43
42. Marcin Zaborski, Zarys ustroju i dziejów Adwokatury Polskiej, Palestra 11-12/2003
43. Norman Davies, Powstanie ’44, s.611
44. Marcin Zaborski, Zarys ustroju i dziejów Adwokatury Polskiej, Palestra 11-12/2003
45. Historia powszechna, Encyklopedia Wiedzy Wiem, pod hasłem Wizygoci
46. Gustav Hanel, Lex Romana Visigothorum, Berlin 1849 (reedycja 1962
47. P.D.King, King Chindasavind and the First Territorial Law-Code of the Visigothic Kingdom, s.148
48. J.Bagnell Bury, H.Melvill Gwatkin, The Cambridge Medieval History, Tom 6, s.726
49. F.Mourret, A history of the Catholic church, Tom 3s.259
50. <http://bib.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/80272752878794052754491/thm0000.html>
51. Klapisch-Zuber, Women in the Fifth to the Tenth Century, s.74.
52. Jacques Ellul, Historias de las Instituciones de la Antiguedad
53. García-Gallo, Alfonso, Nuevas observaciones sobre la obra legislativa de Alfonso X, Anuario de Historia del Derecho español, Nr 46 s. 509-570, 1976
54. Alfonso X El Sabio, Las Siete Partidas, Partida tercera Titulo 6: de los abogados Ley 1, 1121- 1284
55. Raquel Sagaon Infante, Historia de la abogacia, opublikowane na stronie <http://biblio.juridicas.unam.mx/libros/2/700/41.pdf>
56. Las Siete Partidas, Partida 3, Titulo 6, Ley 2
57. Las Siete Partidas, Partida 3, Titulo 6, Ley 3: Ninguna mujer, aunque sea sabedora no puede ser abogada en juicio por otro – żadna kobieta, nawet jeśli byłaby obeznana w prawie, nie może być adwokatem innej osoby
58. Las Siete Partidas, Partida 3, Titulo 6, Ley 5
59. Las Siete Partidas, Partida 5, Titulo 22, Ley 5
60. M.Rojewski, Aplikacje prawnicze, komentarz, Warszawa 2005, s.132

61. Orzeczenie o sygn. P21/02 Trybunał zaakcentował iż „

    BAP

    piecza samorządów prawniczych zawodów zaufania publicznego sprawowana być winna w „granicach interesu publicznego i dla jego ochrony”. Interes ten nie może być przy tym utożsamiany z interesem korporacji zawodowej czy też jej członków.

62. Wyrok z dnia

    BAP

    18 lutego 2004 r. w sprawie o sygn. P21/02 (OTK ZU nr 2/A/2004, poz. 9) Trybunał

    orzekł iż „

    BAP

    nabór na aplikację adwokacką i radcowską jest sprawą publiczną, dotyczy bowiem korzystania z wolności wyboru zawodu (gwarantowanej w art. 65 ust. 1 Konstytucji). Jako taka kwestia ta pozostaje poza zakresem regulacji

    wewnątrz-korporacyjnych).

63. W 2004 roku Uniwersytet Gdański utajnił listę 68 osób przyjętych na wydział prawa z tzw. ważnych względów społecznych. Były to osoby które nie potrafiły zdobyć odpowiedniej ilości punktów, wymaganych aby dostać się na wydział prawa. W wyniku śledztwa prokuratury okręgowej, rektor Ceynowa musiał ujawnić listę, zgodnie z podejrzeniami lista pełna była nazwisk dzieci znanych trójmiejskich prawników, między innymi syn ówczesnego Prokuratora Krajowego Janusza Kaczmarka, synowie i córki sędziów Gdańskiego sądu okręgowego, córka prokuratora okręgowego oraz wiele dzieci z rodzin adwokackich. Afera protekcyjna była szeroko opisywana w mediach, artykuł dostępny między innymi tutaj: <http://www.lex.pl/czytaj/-/artykul/nepotyzm-na-uczelni>
64. <http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34309,3025852.html >
65. Liczba adwokatów w roku 2005 według raportu Naczelnej Rady Adwokackiej z 12 stycznia 2010 roku.
66. S. Claessens, Free Movement of Lawyers in the European Union, Maastricht 2008, s. 78
67. Raport Naczelnej Rady Adwokackiej, „Raport o dostępności pomocy prawnej w Polsce” z 2010 r.
68. Art.75b punkt 7 ustawy PrAdw. Art. 33^9 pkt.1 Ustawy o Radcach Prawnych Dz.U. 02.123.1059
69. Art.75b pkt 2 ustawy PrAdw
70. Art. 75b pkt 3 ustawy PrAdw
71. Art.75a pkt 3 ustawy PrAdw

72. Ustawa

    BAP

    z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej, Dz. U. Nr 112, poz. 1198, z późn. zm.

73. Mowa tu o artykule 66 ustawy PrAdw, zgodnie z którym:
    „

    BAP

    Wymogu odbycia aplikacji adwokackiej i złożenia egzaminu adwokackiego nie
    stosuje się do:

    profesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych,
    

    BAP

    osób, które co najmniej trzy lata zajmowały stanowisko radcy lub starszego
    radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa,
    osób, które zajmowały stanowisko sędziego, prokuratora lub wykonywały
    zawód radcy prawnego albo notariusza,

    BAP

    osób, które zdały egzamin sędziowski lub prokuratorski po dniu 1 stycznia
    1991 r. oraz w okresie 5 lat przed złożeniem wniosku o wpis na listę adwokatów,
    łącznie przez okres co najmniej 3 lat:
    a) zajmowały stanowisko asesora sądowego, asesora prokuratorskiego, referendarza
    sądowego, starszego referendarza sądowego, aplikanta sądowego,
    aplikanta prokuratorskiego, aplikanta sądowo-prokuratorskiego,
    asystenta sędziego, asystenta prokuratora lub
    b) wykonywały wymagające wiedzy prawniczej czynności bezpośrednio
    związane ze świadczeniem pomocy prawnej przez adwokata lub radcę
    prawnego na podstawie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej w
    kancelarii adwokackiej, zespole adwokackim, spółce cywilnej, jawnej,
    partnerskiej, komandytowej, o których mowa w art. 4a ust. 1, lub kancelarii
    radcy prawnego, spółce cywilnej, jawnej, partnerskiej, komandytowej,
    o których mowa w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
    o radcach prawnych (Dz. U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1059, z późn. zm.5

74. „

    BAP

    Do egzaminu adwokackiego składanego przed komisją, o której mowa w art. 78,
    bez odbycia aplikacji adwokackiej, mogą przystąpić:

75. Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 3 września 2009 r. w sprawie wysokości opłaty za egzamin wstępny na aplikację radcowska
77. BAP

    Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 grudnia 2005r. W sprawie⁷⁶ wysokości opłaty za udział w egzaminie konkursowym na aplikację

78. (Dz. U. Nr 289, poz. 1702).
79. <http://blog.rp.pl/goracytemat/2011/12/06/jakie-oplaty-za-aplikacje-korporacyjne/ >

80. Odpowiedź

    BAP

    podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości – z upoważnienia ministra

    -na interpelację nr 17743 w sprawie opłat za aplikacje korporacyjne

81. Odpowiedź

    BAP

    podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości – z upoważnienia ministra

    -na interpelację nr 17743 w sprawie opłat za aplikacje korporacyjne

82. Art.76. pkt. 1 PrAdw
83. Art. 76 pkt 4 PrAdw
84. Art. 76 pkt 5 PrAdw

85. BAP

    Po sześciu miesiącach aplikacji adwokackiej aplikant adwokacki może zastępować adwokata tylko przed sądem rejonowym, organami ścigania, organami państwowymi, samorządowymi i innymi instytucjami.

86. Po roku i sześciu miesiącach aplikacji adwokackiej, aplikant adwokacki może także zastępować

    adwokata

    BAP

    przed innymi sądami, z wyjątkiem Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu.

87. Art. 77 PrAdw
88. Art.35-1 Ust. Prawo o radcach prawnych

89. BAP

    Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 stycznia 2006 r.

90. zmieniajace

    BAP

    rozporządzenie w sprawie wysokości opłaty za udział w egzaminie radcowskim

91. <http://ms.gov.pl/pl/ogloszenia/news,3924,ogloszenie-o-egzaminie-adwokackim.html >
92. Art. 36-3 Ustawy o radcach prawnych, art 78d ustawy PrAdw

93. BAP

    W przypadku nieuzyskania pozytywnego wyniku z egzaminu adwokackiego, zdający może przystępować do kolejnych egzaminów adwokackich, z tym że egzamin ten zdaje w całości.
    Art

94. 78i PrAdw
95. Calderon, The Legal Professions in Spain, s.280
96. Estatuto General de la Abogacia Espańola, Real Decreto 658/2001 de 22 de junio, BOE no. 164 de 10 de julio de 2001
97. Ley Organica 6/1985, de 1 de julio, del Poder Judicial(ultima actualizacion 15/01/2004) BOE, de 2 de julio de 1985
98. 31 de octubre de 2011 la ley de acceso al ejercicio de la profesión de
    abogado, dalej zw. Ustawa o abogado
99. H.Adamson, Free Movement of Lawyers, s.25 ; Art. 542 Ley Organica del Poder Judicial
100. Art. 11-20 ustawy o abogado
101. Art. 11 ustawy o abogado
102. Art.12 (1) ustawy o abogado
103. Art 12 (2) ustawy o abogado
104. <http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,73343,2688653.html>
105. <http://www.google.com/analytics/ >
106. A.Hernandez, Perspectivas actuales sobre la ley de acceso, [w:] Abogados & actualidad 06
107. Art.2 pkt 1 b) Real Decreto 775/2011, de 3 de junio, por el que se aprueba el Reglamento de la Ley 34/2006, de 30 de octubre, sobre el acceso a las profesiones de Abogado y Procurador de los Tribunales
108. Art. 2 pkt 1 c) RD 775/2011
109. Art. 2 pkt 1 d) RD 775/2011
110. (ECTS, ang.European Credit Transfer System) – zbiór procedur, które zostały opracowane przez Komisję Europejską, gwarantujących zaliczanie studiów krajowych i zagranicznych do programu realizowanego przez studenta w macierzystej uczelni. Początkowo wproadzone jako część programu Socrates-Erasmus, są powszechnie używane w wielu innych dziedzinach i programach naukowych.
111. Art 4. pkt 1 c) RD 775/2011
112. Art. 19 RD 775/2011
113. Art. 20 RD 775/2011
114. Bronisław Sitek, O ujednolicaniu wykształcenia prawniczego we Wspólnocie Europejskiej, Państwo i Prawo 1998 z.1 poz.59 s. 60
115. Bronisław Sitek, O ujednolicaniu wykształcenia prawniczego we Wspólnocie Europejskiej, , [w:] Państwo i Prawo 1998 z.1 poz.59 s. 60
116. Arnull, Anthony, The European Union and its Court of Justice, s.465-466
117. Dyrektywa Rady z dnia 22 marca 1977 r. mająca na celu ułatwienie skutecznego korzystania przez prawników ze swobody świadczenia usług (77/249/EWG)

     oraz dyrektywa z 16 Lutego 1998 dotycząca swobody przedsiębiorczości prawników
     Dyrektywa 98/5/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 lutego 1998 r. mająca na celu ułatwieniestałego wykonywania zawodu prawnika w Państwie Członkowskim innym niż państwo uzyskania kwalifikacji zawodowych

118. Dyrektywa 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r.
119. Sprawa 55/94, Gebhard v. Consiglio dell’Ordine degli Avvocati e Procuratori di Milano, Zb. Orz. 1995, s. I–4165
120. „Środki krajowe, które utrudniają wykonywanie podstawowych swobód zagwarantowanych Traktatem lub które mogą czynić je mniej atrakcyjnymi muszą być uzasadnione bezwzględnymi przyczynami dotyczącymi interesu powszechnego, muszą być odpowiednie dla zagwarantowania urzeczywistnienia celu, do którego zmierzają i nie mogą wykraczać poza to, co jest konieczne dla osiągnięcia tego celu (zasada zastosowania środka adekwatnego do zamierzonego celu”
121. Rok w którym podpisano traktat rzymski
122. Case C-55/94, Reinhard Gebhard v…… para.25
123. Case C-55/94, Reinhard Gebhard v…… para.27
124. Kodeks etyki Rady Adwokatur i Stowarzyszeń Prawniczych Europy, przyjęty przez Radę w dniu 28 października 1988
125. Number of lawyers registered under home country professional title and number of lawyers that had demanded the admission to the profession of lawyer in the host Member State. Liczba prawników wykonujących zawód poza granicami swojego państwa, na mocy art.2 oraz art 10 Dyrektywy 98/5/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 lutego 1998 r. mającej na celu ułatwienie stałego wykonywania zawodu prawnika w Państwie Członkowskim innym niż państwo uzyskania kwalifikacji zawodowych
126. <http://www.ccbe.eu/index.php?id=29&L=5%2F%2Fassets%2Fsnippets%2Freflect%2Fsnippet.reflect.php%3Freflect_base%3D>
127. Art.2 Dyrektywy 98/5/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 lutego 1998 r.
128. Art.10 Dyrektywy 98/5/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 lutego 1998 r.
129. <http://www.ccbe.eu/index.php?id=29&L=5%2F%2Fassets%2Fsnippets%2Freflect%2Fsnippet.reflect.php%3Freflect_base%3D>
130. <www.ccbe.org/en/documents/stat_en.htm>
131. Zob. Rozdział 2